Thừa Thiên Huế, Việt Nam – Câu chuyện về “kỳ lân châu Á” hay còn gọi là Sao la, loài động vật quý hiếm bậc nhất thế giới, bắt đầu từ một buổi sáng định mệnh năm 1998. Cậu bé Hồ Văn Ngọc, khi ấy mới chỉ là học sinh lớp 6 tại thôn Ka Ron, xã A Roàng, huyện A Lưới, Thừa Thiên Huế, cùng hai người bạn đã có một phát hiện chấn động khi đi bắt cá ở khe suối.
Nghe tiếng chó sủa, nhóm bạn tiến đến một vách đá và kinh ngạc khi thấy một con vật lớn, nặng khoảng 50-60kg, với hai chiếc sừng dài và nhọn. Nhận ra đó là Sao la, loài động vật có vú cực kỳ quý hiếm, được mệnh danh là “kỳ lân châu Á” bởi sự nhút nhát và hiếm khi xuất hiện trước con người, Ngọc cùng bạn đã tìm cách bảo vệ con vật.
Ba cậu bé đã dùng dây mây tròng vào cổ Sao la, khống chế nó và dựng hàng rào bảo vệ xung quanh. Ngọc còn tìm cả môn thục, thức ăn yêu thích của Sao la, để cho nó ăn. Sau đó, họ báo tin cho chính quyền địa phương. Sáng hôm sau, lực lượng kiểm lâm đã đến, ghi lại thông tin và thả Sao la về tự nhiên.
Ngọc và hai người bạn, Hồi Văn Hồi và Hồ Văn Bai, đã được vinh danh vì hành động dũng cảm này. Tuy nhiên, đó cũng là lần cuối cùng Sao la được nhìn thấy trực tiếp ngoài tự nhiên. Loài vật quý hiếm này, mới được khoa học chính thức phát hiện năm 1992, đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng.
Hiện nay, theo ước tính của Nhóm Làm việc về Sao la, chỉ còn khoảng 15-20 cá thể Sao la sinh sống rải rác ở khu vực Trung Trường Sơn của Việt Nam, một trong hai vùng duy nhất trên thế giới còn loài này. Nỗ lực bảo tồn Sao la ở Việt Nam đã được triển khai từ đầu những năm 2010, nhưng những thách thức như săn bắt trái phép, phát triển kinh tế và thiếu nguồn lực đang khiến cánh cửa bảo tồn loài “kỳ lân châu Á” này dần khép lại.
A King, một người dân 54 tuổi của thôn Ka Ron, chỉ được nhìn thấy Sao la sau khi nó đã bị bắn chết. Ông kể rằng thịt Sao la không ngon, nhưng cặp sừng của nó rất đẹp. Theo ông, người dân trong thôn từng dùng súng AK và AKC để săn bắt Sao la. Các cuộc khảo sát cũng ghi nhận nhiều bộ sừng Sao la được tìm thấy trong nhà dân sống ven rừng.
Ông Hoàng Quốc Huy, Phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn đa dạng sinh học Green Việt, cho biết săn bắt trái phép là mối đe dọa hàng đầu đối với sự sống còn của Sao la. Mặc dù Sao la không có giá trị thương mại cao, nhưng chúng dễ bị mắc bẫy. Các đội tuần tra rừng đã gỡ bỏ hàng chục ngàn bẫy thú trong những năm qua.
A King cho biết trước đây, rừng gần thôn Ka Ron có rất nhiều động vật hoang dã. Tuy nhiên, việc mở đường Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện cho thợ săn từ nơi khác đến, khiến số lượng động vật bị suy giảm. Các hoạt động phát triển kinh tế khác, như xây dựng thủy điện, cũng gây áp lực lên quần thể Sao la.
Ông Nguyễn Đại Anh Tuấn, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Thừa Thiên Huế, cho biết việc phát triển thủy điện chia cắt sinh cảnh và gây nhiễu động môi trường sống của Sao la.
Theo các nhà bảo tồn, nhân giống trong điều kiện nuôi nhốt là biện pháp cuối cùng để phục hồi quần thể Sao la. Tuy nhiên, việc tìm kiếm các cá thể Sao la còn sót lại là một thách thức lớn. Các đội tuần tra rừng đã sử dụng bẫy ảnh trong nhiều năm, nhưng chưa thu được kết quả khả quan.
WWF Việt Nam cũng đã thu thập mẫu vắt để phân tích ADN, nhưng chỉ có một mẫu nghi ngờ có ADN của Sao la. Trong những trường hợp hiếm hoi tìm thấy Sao la, các cá thể này thường không sống được trong điều kiện nuôi nhốt.
Theo WWF Việt Nam, các hoạt động tìm kiếm hiện nay chỉ mới được thực hiện trên một phần nhỏ diện tích vùng sinh cảnh của Sao la. Công việc này đầy rẫy những nguy hiểm từ địa hình hiểm trở, thời tiết khắc nghiệt và thú rừng.
Tiến sĩ Văn Ngọc Thịnh, Giám đốc WWF Việt Nam, nhấn mạnh rằng Sao la tượng trưng cho tất cả những điều quan trọng đang bị đe dọa. Nếu chúng ta có thể cứu Sao la, chúng ta sẽ cứu được cảnh quan rừng, đa dạng sinh học và những lợi ích hệ sinh thái.
Hiện nay, dự án “Cứu Sao la khỏi bờ vực tuyệt chủng” đang thử nghiệm phương pháp thu thập mẫu nước (eDNA) để tìm kiếm Sao la. Dự án cũng thực hiện các chương trình khảo sát cộng đồng để thu thập thông tin về loài vật này.
Tiến sĩ Văn Ngọc Thịnh cho biết chúng ta đang chạy đua với thời gian để bảo vệ Sao la, thông qua các chương trình nhân giống, tăng cường thực thi pháp luật và phục hồi môi trường sống. Đây là cuộc chiến nhằm cứu lấy thiên nhiên, các lợi ích sinh thái, sinh kế cộng đồng và tất cả những gì mà loài “kỳ lân châu Á” đại diện.
