Thành Cổ Loa, tọa lạc tại xã Cổ Loa, huyện Đông Anh, Hà Nội, không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là biểu tượng cho sự phát triển rực rỡ của văn minh Việt cổ. Nơi đây từng là kinh đô Âu Lạc, trung tâm quyền lực của nhà nước Âu Lạc dưới thời An Dương Vương vào thế kỷ thứ III trước Công nguyên, và sau đó là nhà nước Vạn Xuân thời Ngô Quyền vào thế kỷ X sau Công nguyên. Năm 1962, thành Cổ Loa vinh dự được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, khẳng định giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa và khảo cổ học.
Vị Trí Địa Lý Chiến Lược Của Kinh Đô Âu Lạc
Vào thời kỳ Âu Lạc, Cổ Loa nắm giữ vị trí chiến lược, nằm ở đỉnh của tam giác châu thổ sông Hồng, là giao điểm quan trọng của cả đường thủy lẫn đường bộ. Vị trí này cho phép kiểm soát hiệu quả cả vùng đồng bằng lẫn vùng trung du, miền núi.
Cổ Loa được xây dựng trên một khu đất đồi cao ráo, nằm ở tả ngạn sông Hoàng, một nhánh sông lớn của sông Hồng, đóng vai trò kết nối sông Hồng với sông Cầu trong hệ thống sông Thái Bình.
Về giao thông đường thủy, vị trí của Cổ Loa vô cùng thuận lợi. Nó kết nối mạng lưới đường thủy của sông Hồng với mạng lưới đường thủy của sông Thái Bình.
Từ Cổ Loa, thuyền bè có thể dễ dàng di chuyển ngược lên sông Hồng để đến các vùng Bắc và Tây Bắc của Bắc Bộ. Xuôi theo dòng sông Hồng, thuyền có thể ra đến biển cả. Nếu muốn đến vùng Đông Bắc, thuyền có thể đi qua sông Cầu vào hệ thống sông Thái Bình, tiếp cận sông Thương và sông Lục Nam.
Địa điểm Cổ Loa xưa kia là đất Phong Khê, một vùng đồng bằng trù phú với dân cư đông đúc, sống chủ yếu bằng nghề nông, đánh bắt cá và thủ công nghiệp. Việc An Dương Vương quyết định dời đô từ Phong Châu về đây đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự phát triển của dân cư Việt cổ, khi trung tâm quyền lực chuyển từ vùng trung du bán sơn địa xuống định cư tại vùng đồng bằng.
Kiến Trúc Thành Cổ Loa Độc Đáo
Thành Cổ Loa được các nhà khảo cổ học đánh giá là “tòa thành cổ nhất, quy mô lớn vào bậc nhất, cấu trúc cũng thuộc loại độc đáo nhất trong lịch sử xây dựng thành lũy của người Việt cổ”.
Trong quá trình xây thành, người Việt cổ đã thể hiện sự khéo léo khi biết tận dụng địa hình tự nhiên, khai thác tối đa chiều cao của các đồi, gò, đồng thời đắp thêm đất để nâng cao hai bức tường thành phía ngoài. Chính vì vậy, hai bức tường thành này có đường nét uốn lượn, hài hòa với địa hình.
Chất liệu chủ yếu được sử dụng để xây thành là đất, sau đó là đá và gốm vỡ. Đá được dùng để gia cố chân thành, giúp thành vững chắc hơn. Các đoạn thành ven sông, ven đầm được kè nhiều đá hơn so với các đoạn khác.
Đá kè là loại đá tảng lớn và đá cuội, được vận chuyển từ nhiều vùng khác nhau về Cổ Loa. Xen giữa đất đá là những lớp gốm được rải với độ dày mỏng khác nhau, tập trung nhiều nhất ở chân thành và rìa thành để chống sụt lở.
Tương truyền, thành Cổ Loa có 9 vòng xoáy trôn ốc, nhưng hiện tại chỉ còn lại 3 vòng thành. Vòng thành Ngoại có chu vi khoảng 8km, vòng thành Trung khoảng 6,5km và vòng thành Nội khoảng 1,65km. Diện tích trung tâm của thành lên tới 2km2.
Thành được xây dựng theo phương pháp đào đất đến đâu, khoét hào đến đó; thành đắp đến đâu, lũy xây đến đó. Mặt ngoài lũy dốc thẳng đứng, mặt trong thoải để gây khó khăn cho việc tấn công từ bên ngoài, đồng thời tạo lợi thế cho việc phòng thủ và phản công từ bên trong. Lũy cao trung bình từ 4m đến 5m, có chỗ cao tới 8m-12m. Chân lũy rộng từ 20m đến 30m, mặt lũy rộng từ 6m đến 12m.
- Thành Nội có hình chữ nhật, cao trung bình 5m so với mặt đất, mặt thành rộng từ 6m đến 12m, chân thành rộng từ 20m đến 30m, chu vi 1.650m và có một cửa hướng về tòa kiến trúc Ngự triều di quy.
Hiện nay, khi đi qua cổng làng, cũng là cổng thành Nội, du khách sẽ đến đình làng Cổ Loa. Theo truyền thuyết, vị trí này chính là nền cũ của điện ngự triều, nơi các quan lại triều đình hội họp. Do đó, trong đình vẫn còn lưu giữ tấm hoành phi “Ngự triều di quy”. Cạnh đình là Am Bà Chúa, nơi thờ công chúa Mỵ Châu. Trong am có một tảng đá hình người cụt đầu, được cho là tượng Mỵ Châu.
Từ am Mỵ Châu, du khách có thể đến đền Thượng, hay còn gọi là đền An Dương Vương, được cho là xây dựng trên nền nội cung ngày xưa. Đền được trùng tu và tôn tạo vào đầu thế kỷ XX, và hiện vẫn còn đôi rồng đá ở bậc tam cấp cửa đền, là di vật từ đời Trần.
Trong đền có tượng An Dương Vương bằng đồng. Phía trước đền là Giếng Ngọc, tương truyền là nơi Trọng Thủy tự tử vì hối hận. Tương truyền, nước giếng này có khả năng làm cho ngọc trai sáng hơn khi được rửa bằng nước giếng.
Khu vực thành Nội tập trung nhiều loại hình di tích khác nhau, bao gồm đình, đền, chùa, am, miếu, chứa đựng những giá trị văn hóa Việt Nam sâu sắc qua nhiều thế hệ.
- Thành Trung là một vòng thành không có hình dáng cân xứng, chu vi 6.500m, nơi cao nhất là 10m, mặt thành rộng trung bình 10m, có năm cửa ở các hướng đông, nam, bắc, tây bắc và tây nam. Trong đó, cửa đông thông với sông Hoàng.
- Thành Ngoại không còn giữ được hình dáng rõ ràng, chu vi hơn 8.000m, cao trung bình từ 3m đến 4m, có chỗ cao tới hơn 8m.
Mỗi vòng thành đều được bao quanh bởi một hào nước rộng từ 10m đến 30m. Các vòng hào đều thông với nhau và thông với sông Hoàng, tạo thành một hệ thống phòng thủ liên hoàn. Sự kết hợp giữa sông, hào và tường thành không theo một hình dạng nhất định tạo nên một mê cung, vừa thuận lợi cho tấn công, vừa hiệu quả cho phòng thủ.
Sông Hoàng được sử dụng như một hào tự nhiên cho thành Ngoại ở phía Tây Nam và Nam. Phần hào còn lại được đào sát chân tường thành từ gò Cột Cờ đến Đầm Cả. Hào này nối với hào của thành Trung ở Đầm Cả và Xóm Mít, chảy qua cửa Cống Song nối với năm con lạch, vào vòng hào của thành Nội. Nhờ đó, thuyền bè có thể dễ dàng di chuyển trên ba vòng hào để trú đậu ở Đầm Cả hoặc ra sông Hoàng, và từ đó tỏa đi khắp nơi.
Theo truyền thuyết, An Dương Vương thường sử dụng thuyền đi khắp các hào rồi ra sông Hoàng để thị sát.
Giá Trị Lịch Sử Và Văn Hóa Vượt Thời Gian
Trong cấu trúc tổng thể của thành Cổ Loa, những gò đất dài hoặc tròn được đắp rải rác giữa các vòng thành hoặc nằm ngoài thành Ngoại, được người dân địa phương gọi là Đống Dân, Đống Chuông, Đống Bắn, đóng vai trò quan trọng. Các ụ, lũy này được sử dụng làm công sự, có nhiệm vụ như những pháo đài tiền vệ, phối hợp với thành và hào trong việc bảo vệ và chiến đấu.
Về mặt quân sự, thành Cổ Loa thể hiện sự sáng tạo độc đáo của người Việt cổ trong công cuộc giữ nước và chống ngoại xâm. Với các bức thành kiên cố, hào sâu rộng cùng các ụ, lũy, Cổ Loa là một căn cứ phòng thủ vững chắc để bảo vệ nhà vua, triều đình và kinh đô Âu Lạc. Đồng thời, đây cũng là một căn cứ kết hợp hài hòa giữa thủy binh và bộ binh trong tác chiến.
Về mặt xã hội, sự phân bố các khu cư trú dành cho vua, quan và binh lính trong thành Cổ Loa là bằng chứng về sự phân hóa của xã hội thời bấy giờ. Thời kỳ này, vua quan không chỉ tách biệt khỏi dân chúng mà còn được bảo vệ nghiêm ngặt, cho thấy xã hội đã có sự phân chia giai cấp rõ ràng hơn so với thời Vua Hùng.
Về mặt văn hóa, là một tòa thành cổ nhất còn để lại dấu tích, Cổ Loa trở thành một di sản văn hóa vô giá, minh chứng cho sự sáng tạo, trình độ kỹ thuật cũng như văn hóa của người Việt cổ. Đá kè chân thành, gốm rải rìa thành, hào nước quanh co, ụ lũy phức tạp, hỏa mai chắc chắn và địa hình hiểm trở, tất cả tạo nên nghệ thuật kiến trúc và văn hóa đặc sắc thời An Dương Vương.
Di Vật Khảo Cổ Quý Giá
Tại khu vực thành Cổ Loa, các nhà khảo cổ đã khai quật được nhiều mộ cổ, hàng vạn mũi tên đồng ba cạnh, rìu lưỡi xéo bằng đồng, tiền đồng, lưỡi cày, các vật dụng bằng gốm, đất nung và trống đồng Cổ Loa từ thời An Dương Vương, cung cấp những tư liệu quý giá về kinh đô Âu Lạc và nền văn minh Việt cổ.
Các nhà khảo cổ cũng đã phát hiện ra di tích nơi cư trú tồn tại trước khi xây dựng thành Cổ Loa, thuộc buổi đầu thời đại đồ sắt, cho thấy sự liên tục của lịch sử và văn hóa trên vùng đất này.
