Vào cuối thế kỷ XVIII, Thăng Long chứng kiến những biến động lớn do lực lượng lính Tam Phủ gây ra, sử sách gọi là “loạn Kiêu Binh”. Kiêu binh là sản phẩm của thể chế chính trị phong kiến chuyên chế Lê – Trịnh suy tàn, và chính sự tồn tại của lực lượng này đã góp phần quan trọng vào sự sụp đổ của chế độ.
Sự Hình Thành và Phát Triển của Lực Lượng Kiêu Binh
Năm 1527, Mạc Đăng Dung soán ngôi nhà Lê, lập ra nhà Mạc. Nguyễn Kim, một công thần nhà Lê ở Thanh Hóa, không khuất phục nhà Mạc, đã tôn lập Lê Duy Ninh lên ngôi, lấy hiệu là Lê Trang Tông, chiêu mộ binh lính chống lại nhà Mạc. Từ đó, hình thành cục diện chiến tranh giữa hai thế lực phong kiến: nhà Mạc ở Thăng Long (Bắc triều) và nhà Lê ở Thanh Hóa (Nam triều).
Năm 1545, Nguyễn Kim bị đầu độc, con rể là Trịnh Kiểm lên nắm quyền, tiếp tục cuộc chiến cho đến thắng lợi cuối cùng.
Trong cuộc chiến với Bắc triều, Nam triều đã tuyển mộ binh lính từ ba phủ Hà Trung, Thiệu Hóa và Tĩnh Gia, thuộc Thanh Hóa và Nghệ An, từ đó hình thành tên gọi quân Tam Phủ.
Năm 1592, quân Nam triều thắng lợi, chiếm Thăng Long, nhà Mạc rút lên Cao Bằng.
Sau chiến thắng, quân Tam Phủ được coi là thân binh, ưu binh, được vua Lê và chúa Trịnh tin dùng, sử dụng làm quân túc vệ và hưởng nhiều quyền lợi. Do ỷ vào công lao và sự ưu ái của vua chúa, lính Tam Phủ trở nên kiêu căng, thường xuyên vi phạm pháp luật mà không bị trừng trị, vì vậy bị gọi là kiêu binh.
Kiêu binh tồn tại gần hai trăm năm dưới chế độ Lê – Trịnh, gây ra nhiều tai họa và nhiễu nhương cho dân chúng, thậm chí cả quan chức triều đình.
Loạn Kiêu Binh dưới triều Lê-Trịnh
Bức tranh minh họa cảnh tượng loạn kiêu binh tại kinh thành Thăng Long thời Lê-Trịnh, thể hiện sự hỗn loạn và bất an trong xã hội đương thời.
Những Vụ Biến Động Lớn Do Kiêu Binh Gây Ra
Vụ đầu tiên làm rung động kinh thành xảy ra vào năm Giáp Dần (1674), đời chúa Trịnh Tạc, khi kiêu binh giết quan Tham Tụng Nguyễn Quốc Trinh và phá nhà Phạm Công Trứ. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục ghi lại sự kiện này.
Năm Tân Dậu (1741), đời chúa Trịnh Doanh, do mâu thuẫn, kiêu binh lại kéo đến phá nhà và mưu sát quan Tham Tụng Nguyễn Quý Cảnh, người đã tìm cách hạn chế những yêu sách quá đáng của chúng.
Tuy nhiên, kiêu binh trở thành quốc nạn, gây kinh hoàng cho mọi tầng lớp nhân dân trong giai đoạn từ tháng 10 năm Nhâm Dần (1782), khi chúng phế truất Trịnh Cán và tôn Trịnh Khải lên ngôi chúa, đến tháng 6 năm Bính Ngọ (1786), khi Nguyễn Huệ đem quân ra Bắc Hà, tiêu diệt cơ đồ họ Trịnh.
Lúc bấy giờ, chúa Trịnh Sâm có hai con trai là Trịnh Khải và Trịnh Cán. Trịnh Sâm sủng ái Đặng Thị Huệ nên đã phế bỏ ngôi Thế tử của Trịnh Khải để lập Trịnh Cán. Khi Trịnh Sâm qua đời, Hoàng Đình Bảo và một số quan lại phò Trịnh Cán lên ngôi, gây bất mãn cho lính Tam Phủ, vốn ủng hộ Trịnh Khải. Vì vậy, chúng đã tổ chức cuộc đảo chính, giết Hoàng Đình Bảo, phế truất Trịnh Cán, lập Trịnh Khải lên ngôi chúa. Sau sự kiện này, lính Tam Phủ càng thêm kiêu căng, hống hách và nhũng nhiễu.
Không chỉ phế lập chúa Trịnh, lính Tam Phủ còn can thiệp vào việc phế lập vua Lê. Chúng ép chúa Trịnh Khải phải phế truất Lê Duy Cẩn, lập Lê Duy Khiêm, con trưởng Lê Duy Vỹ, lên ngôi Thế tử.
Do có công phò chúa, phò vua, lính Tam Phủ coi thường mọi thứ, tha hồ tác oai tác quái. Trước tình hình đó, một số người như Dương Khuông, Nguyễn Khản đã âm mưu tiêu diệt hoặc chia rẽ lính Tam Phủ. Bị phát giác, lính Tam Phủ đã ép Trịnh Khải phải giao nộp những kẻ chủ mưu. Nguyễn Khản phải chạy trốn, còn Dương Khuông phải đưa Nguyễn Chiêm ra chịu tội thay.
Năm 1786, quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tiến ra Thăng Long. Chúa Trịnh huy động lính Tam Phủ ra trận, nhưng chúng lo sợ nên nấn ná ở lại kinh đô. Khi quân Tây Sơn tiến vào, lính Tam Phủ tan rã, một số bị giết, số khác trốn về quê. Vai trò của kiêu binh và cơ đồ của chúa Trịnh bị xóa bỏ bởi quân Tây Sơn.
Nạn Kiêu Binh – Hệ Quả Chính Trị của Chế Độ Phong Kiến Lê – Trịnh
Lính Tam Phủ hình thành trong cuộc chiến giữa Nam – Bắc triều, là lực lượng quan trọng trong chiến thắng của Nam triều. Tuy nhiên, theo thời gian, họ trở thành kiêu binh, gây xáo trộn đời sống chính trị, xã hội và gây tai họa cho dân lành. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến sự hư hỏng của lực lượng này?
Một số yếu tố quan trọng góp phần làm hư hỏng lính Tam Phủ bao gồm:
- Vua, chúa ăn chơi xa hoa, áp bức bóc lột dân, phá vỡ kỷ cương phép nước: Chúa Trịnh thâu tóm quyền hành, biến vua Lê thành bù nhìn, bóc lột dân chúng để hưởng lạc. Nhiều chúa gian ác đã đàn áp, giết hại quan lại và dựa vào quân Tam Phủ để củng cố quyền lực.
- Quan lại tham nhũng, tha hóa: Triều đình chia bè phái, quan lại địa phương đục khoét, bòn rút của cải của dân.
- Binh lính ươn hèn, nhu nhược: Thay vì giải ngũ binh lính Tam Phủ sau chiến tranh, chúa Trịnh lại giữ lại và ban cho nhiều đặc quyền, khiến chúng dần tha hóa, kiêu ngạo, hống hách và không có ý chí chiến đấu.
Kiêu binh là sản phẩm của chế độ chính trị phong kiến Lê – Trịnh, và sự tha hóa của chúng đã góp phần quan trọng vào sự sụp đổ của chế độ này. Hiện tượng kiêu binh là dấu hiệu cho thấy sự suy tàn của chế độ độc tài phong kiến.