“Khi tỉnh rượu lúc tàn canh/ Giật mình mình lại thương mình xót xa” – hai câu thơ mở đầu đoạn trích “Nỗi thương mình” trong Truyện Kiều của Nguyễn Du đã gói trọn bi kịch và nỗi niềm sâu kín của nàng Kiều. Không chỉ là nỗi đau cá nhân, đó còn là tiếng than cho số phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến đầy bất công, nơi tài sắc và phẩm hạnh cũng không thể bảo vệ họ khỏi những truân chuyên.
Thời gian “tàn canh” gợi lên một đêm khuya thanh vắng, khi mọi ồn ào náo nhiệt đã lắng xuống, chỉ còn lại sự tĩnh lặng và cô đơn bao trùm. Lúc này, “tỉnh rượu” là khoảnh khắc Kiều đối diện với thực tại phũ phàng, trút bỏ lớp vỏ bên ngoài để nhìn thẳng vào nỗi đau đang gặm nhấm tâm can. Cái “giật mình” không chỉ là phản ứng tức thời mà còn là sự bừng tỉnh, là sự nhận thức rõ ràng về thân phận hẩm hiu, về những gì mình đã trải qua. Điệp từ “mình” được lặp lại ba lần như một tiếng nấc nghẹn ngào, nhấn mạnh nỗi xót xa, thương cảm mà Kiều dành cho chính mình.
Nỗi đau ấy càng thêm nhức nhối khi Kiều hồi tưởng về quá khứ tươi đẹp:
Khi sao phong gấm rủ là
Giờ sao tan tác như hoa giữa đường?
“Phong gấm rủ là” gợi lên cuộc sống nhung lụa, êm ấm, không chút lo toan. Nhưng giờ đây, tất cả đã tan biến, nàng Kiều xinh đẹp, tài hoa ví như “hoa giữa đường” – một hình ảnh ẩn dụ đầy xót xa cho thân phận bèo bọt, bị vùi dập, chà đạp. Sự đối lập giữa quá khứ và hiện tại càng làm tăng thêm nỗi đau đớn, tủi nhục của Kiều, khiến nàng cảm thấy lạc lõng, cô đơn giữa dòng đời nghiệt ngã.
Không chỉ đau đớn vì thân phận, Kiều còn cảm thấy nhục nhã, tủi hổ khi phải sống cuộc đời “bướm chán ong chường”:
Mặt sao dày gió dạn sương?
Thân sao bướm chán ong chường bấy thân!
Những câu hỏi tu từ chất chứa nỗi xót xa, tủi hổ. Kiều tự hỏi, tự dằn vặt bản thân về những gì mình đã trải qua. Khuôn mặt nàng giờ đây đã chai sạn vì dãi dầu sương gió, thân thể đã trở nên nhàm chán trong mắt những kẻ mua vui. Nỗi đau này không chỉ là nỗi đau về thể xác mà còn là nỗi đau về tinh thần, về sự tổn thương sâu sắc trong tâm hồn.
Dù vậy, Kiều vẫn giữ cho mình một chút niềm tin, một chút hy vọng vào tương lai:
Mặc người mưa Sở mây Tần
Những mình nào biết có xuân là gì?
“Mưa Sở mây Tần” chỉ cuộc sống buông thả, trụy lạc ở chốn lầu xanh. Kiều “mặc người” – mặc kệ những lời đàm tiếu, khinh miệt, vẫn giữ vững phẩm giá và khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn. Dù không biết “xuân” có đến với mình hay không, nàng vẫn nuôi hy vọng, vẫn khao khát được giải thoát khỏi chốn bùn nhơ.
Bên cạnh những đau khổ, tủi nhục, Kiều còn phải đối diện với sự cô đơn, lạc lõng:
Đòi phen gió tựa hoa kề
Nửa rèm tuyết ngậm, bốn bề trăng thâu
Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu?
Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ!
Bức tranh thiên nhiên tươi đẹp với “gió tựa hoa kề”, “tuyết ngậm”, “trăng thâu” lại càng làm nổi bật sự cô đơn, trống trải trong lòng Kiều. “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu” – cảnh vật vốn vô tri vô giác cũng nhuốm màu bi thương vì tâm trạng u uất của nàng. Kiều cảm thấy mình lạc lõng giữa cuộc đời, không tìm được ai để chia sẻ, để cảm thông.
Sự cô đơn ấy lên đến đỉnh điểm trong hai câu thơ cuối:
Vui là vui gượng kẻo là
Ai tri âm đó mặn mà với ai?
“Vui là vui gượng” – Kiều phải gượng cười, phải giả tạo để che giấu nỗi buồn sâu kín trong lòng. Nàng cảm thấy mình như một con rối, phải diễn trò mua vui cho thiên hạ. Và điều đau đớn nhất là nàng không tìm được một người tri kỷ, một người có thể thấu hiểu và chia sẻ những nỗi niềm sâu kín trong lòng. Câu hỏi “Ai tri âm đó mặn mà với ai?” vang lên như một tiếng than ai oán, thể hiện sự cô đơn, tuyệt vọng của Kiều.
Đoạn trích “Khi tỉnh rượu lúc tàn canh” không chỉ là tiếng lòng xót xa của Thúy Kiều mà còn là lời tố cáo đanh thép xã hội phong kiến bất công, tàn bạo đã đẩy người phụ nữ vào bước đường cùng. Qua đoạn thơ, Nguyễn Du đã thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với những đau khổ của người phụ nữ và khẳng định vẻ đẹp tâm hồn cao quý của họ, dù trong hoàn cảnh nào cũng không đánh mất phẩm giá và khát vọng sống. Nỗi đau của Kiều, dù đã trải qua bao thế kỷ, vẫn còn vang vọng trong lòng người đọc, nhắc nhở chúng ta về giá trị của nhân phẩm và quyền sống của mỗi con người.
