Tố Hữu, cánh chim đầu đàn của thi ca Việt Nam, đã để lại dấu ấn sâu đậm qua những vần thơ tràn đầy lý tưởng và tinh thần cách mạng. Bài thơ “Khi con tu hú” trong tập “Từ ấy” không chỉ là một bức tranh thiên nhiên tươi đẹp mà còn là tiếng lòng khao khát tự do của một người thanh niên yêu nước.
Trong văn học Việt Nam, âm thanh của các loài chim thường mang những ý nghĩa biểu tượng riêng. Nếu tiếng chim cuốc trong thơ Nguyễn Trãi gợi nhắc về sự muộn màng của mùa xuân, tiếng chim quyên trong thơ Nguyễn Du lại rộn rã báo hiệu mùa hè, thì tiếng chim tu hú trong thơ Tố Hữu lại khắc khoải báo hiệu một mùa hè đang đến gần. Tiếng chim tu hú khơi gợi những ký ức về những ngày tháng tự do, bình yên, khi nhà thơ còn được sống trong vòng tay yêu thương của gia đình, thầy cô và bạn bè. Chỉ có một trái tim nhạy cảm, tràn đầy sức sống mới có thể lắng nghe được âm thanh tinh tế ấy giữa bốn bức tường tù ngục chật hẹp, tối tăm. Tố Hữu luôn trân trọng những âm thanh bình dị của cuộc sống:
Cô đơn thay là cảnh thân tù!
Tai mở rộng và lòng sôi rạo rực
Tôi lắng nghe tiếng đời lăn náo nức
Ở ngoài kia vui sướng biết bao nhiêu!
Nghé chim reo trong gió mạnh lên triều
Nghe vội vã tiếng dơi chiều đập cánh
Nghe lạc ngựa rùng chân bên giếng lạnh
Dưới đường xa nghe tiếng guốc đi về.
(Tâm tư trong tù)
Từ tiếng chim tu hú, Tố Hữu đã khơi dậy những cảm xúc sâu lắng, đánh thức mọi giác quan để vẽ nên một bức tranh mùa hè rực rỡ của miền Trung yêu dấu:
Lúa chiêm đương chín, trái cây ngọt dần
Vườn râm dậy tiếng ve ngân
Bắp rây vàng hạt đầy sân nắng đào
Trời xanh càng rộng càng cao
Đôi con diều sáo lộn nhào từng không…
Bức tranh này tràn ngập màu sắc tươi sáng: màu vàng óng ả của lúa chín, màu vàng tươi của trái cây, màu xanh mát của vườn cây, màu vàng rực rỡ của bắp, màu nắng chói chang và màu xanh bao la của bầu trời. Hai gam màu vàng và xanh hòa quyện, tạo nên một khung cảnh đồng quê thanh bình, rực rỡ. Tiếng ve ngân rộn rã là âm thanh đặc trưng của mùa hè, như một bản đồng ca chào đón mùa hạ. Hình ảnh “đôi con diều sáo lộn nhào từng không” là một nét chấm phá độc đáo, thổi hồn vào cuộc sống thôn quê, khiến nó trở nên thi vị và sinh động hơn. Nhà thơ đã khéo léo sử dụng cái hữu hạn (con diều sáo) để gợi tả cái vô hạn (từng không), mở rộng không gian của bức tranh thơ, hướng tới sự bao la, vô tận.
Tuy nhiên, đây chỉ là bức tranh mùa hè được vẽ trong tâm tưởng của một người trẻ tuổi mang trong mình những khát vọng tươi đẹp. Dù chỉ là một chút tình quê, nhưng nó vẫn đáng được trân trọng và nâng niu. Còn thực tế thì sao?
Nhà thơ đang phải đối diện với bốn bức tường nóng bức, ngột ngạt:
Ta nghe hè dậy bền lòng
Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi!
Ngột làm sao, chết uất thôi
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu!
Từ “dậy” gợi cảm giác mùa hè đang trỗi dậy mạnh mẽ trong lòng nhà thơ. Nhịp thơ 6/2 ở câu 8 và 3/3 ở câu 6 thể hiện sự phẫn uất, bực bội và căng thẳng tột độ, đồng thời cũng thể hiện sức mạnh và ý chí của tuổi trẻ. Câu thơ “Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi” gợi nhớ đến tâm trạng của Nguyễn Hữu Cầu:
Bay thẳng cánh muôn trùng Tiêu, Hán
Phá vòng vây bạn với kim ô.
Phải chăng, giữa Nguyễn Hữu Cầu và Tố Hữu có cùng chung một khát vọng anh hùng của những người con trai? Tiếng kêu “Ngột làm sao, chết uất thôi” của Tố Hữu là tiếng kêu xé lòng của một thế hệ thanh niên yêu đời, đầy nhiệt huyết, khao khát được cống hiến cho xã hội.
Cả bài thơ, Tố Hữu không hề nhắc đến chữ “tự do”, nhưng qua bức tranh thiên nhiên và bức tranh tâm trạng, chúng ta có thể cảm nhận được khát vọng tự do cháy bỏng trong lòng nhà thơ.
Bài thơ khép lại bằng một kết cấu “đầu cuối tương ứng”. Nếu câu mở đầu gợi lên tiếng chim tu hú khỏe khoắn mời gọi mùa hè, thì câu kết thúc lại là tiếng chim tu hú kêu hoài, kêu mãi giữa bầu trời bao la, như một “tiếng gọi hối thúc của thực tại”. Kết cấu này tạo nên một dư âm day dứt, xốn xang trong lòng người đọc.
Tóm lại, “Khi con tu hú” là một bài thơ hay, với ngôn ngữ mộc mạc, giản dị, dễ hiểu, nhưng lại cô đọng và hàm súc. Bức tranh tả cảnh thiên nhiên và bức tranh tâm trạng hiện lên rất cân xứng. Kết hợp với thể thơ cổ truyền uyển chuyển, giàu hình ảnh và nhạc điệu, bài thơ “Khi con tu hú” của Tố Hữu đã để lại một ấn tượng sâu sắc trong lòng những người yêu thơ suốt nhiều năm qua.
