Nguyễn Tuân, người nghệ sĩ suốt đời đi tìm kiếm cái đẹp, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học Việt Nam hiện đại. Ông không chỉ nâng tầm tùy bút và bút ký lên một trình độ nghệ thuật mới, mà còn làm giàu ngôn ngữ văn học dân tộc bằng một phong cách tài hoa, độc đáo. Tùy bút Người lái đò Sông Đà là minh chứng tiêu biểu cho sự nghiệp văn chương của ông sau Cách mạng tháng Tám 1945, đặc biệt là cách ông nhìn nhận và khám phá vẻ đẹp dòng sông Đà.
Người lái đò Sông Đà, trích từ tập tùy bút Sông Đà, ghi lại những trải nghiệm của Nguyễn Tuân trong chuyến đi thực tế lên Tây Bắc. Chuyến đi ấy không chỉ là hành trình khám phá vẻ đẹp thiên nhiên hùng vĩ mà còn là cuộc tìm kiếm “chất vàng mười trong tâm hồn Tây Bắc” từ những người lao động bình dị, vô danh. Đoạn trích tập trung miêu tả vẻ đẹp hùng vĩ của sông Đà, từ những vách đá dựng đứng đến những xoáy nước dữ dội, thể hiện rõ cách nhìn mang tính phát hiện về dòng sông Đà của nhà văn Nguyễn Tuân sau cách mạng. Đoạn trích bắt đầu từ “ hùng vĩ… cốc pha lê nước khổng lồ vừa rút lên cái gậy đánh phèn.
Sông Đà hiện lên với vẻ hung bạo, dữ dằn, thể hiện qua những hình ảnh đá bờ sông “dựng vách thành”. Hình ảnh “vách thành” gợi lên sự vững chãi, thâm nghiêm, và sức mạnh bí ẩn đầy đe dọa. Những chi tiết tưởng chừng ngẫu nhiên như “mặt sông chỗ ấy chỉ lúc đúng ngọ mới có mặt trời” hay “đứng bên này bờ nhẹ tay ném hòn đá qua bên kia vách” lại có giá trị gợi tả gián tiếp độ hẹp của dòng sông và độ cao của vách đá. Cách so sánh “vách đá thành chẹt lòng sông Đà như một cái yết hầu” cùng với động từ “chẹt” càng làm tăng thêm ấn tượng về sự ngột ngạt, chèn ép.
Ấn tượng về sự tương phản của xúc giác được thể hiện rõ nét qua chi tiết “ngồi trong khoang đò qua quãng ấy, đang mùa hè mà cũng thấy lạnh”. Nguyễn Tuân đã sử dụng cảm giác quen thuộc để miêu tả thế giới sự vật một cách độc đáo. Ông lấy hè phố để miêu tả mặt sông, lấy nhà cao gợi tả vách đá, truyền cho người đọc những hình dung về cái tăm tối, lạnh lẽo đột ngột khi con thuyền đi vào khúc sông có đá dựng đứng, “như một khung cửa sổ nào trên cái tầng thứ mấy nào vừa tắt phụt đèn điện”.
Tiếp đến là “ghềnh Hát Loóng”, nơi “nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió, cuồn cuộn luồng gió gùn ghè suốt năm…”. Câu văn với nhịp ngắn, nhanh, dồn dập, kết hợp với các thanh sắc và những từ ngữ điệp nối tiếp đã tái hiện sinh động sức mạnh thiên nhiên dữ dội của nước, sóng, gió và đá. Từ láy “gùn ghè” và hình ảnh so sánh nhân hóa về việc sóng gió “lúc nào cũng đòi nợ xuýt bất cứ người lái đò sông Đà nào tóm được qua đấy” thể hiện sự hung hãn, lì lợm và cuồng bạo của dòng sông. Nguyễn Tuân đã đóng góp vào từ điển tiếng Việt một từ mới mẻ, độc đáo “nợ xuýt” – nợ không có vẫn đòi, không đòi bằng tiền, bằng tình mà đòi bằng mạng sống của con người.
Không thể không nhắc đến những “cái hút nước” trên sông Đà. Nguyễn Tuân đã sử dụng một loạt so sánh sống động, đặc sắc để miêu tả hút nước như “một cái giếng bê tông” xoáy tít, âm thanh như “cửa cống cái bị sặc”, hay “mặt nước bị rót dầu sôi”. Từ láy tượng hình “lừ lừ”, từ láy tượng thanh tăng nghĩa “ặc ặc” cùng với những chi tiết so sánh mang sắc thái nhân hóa khi miêu tả nước “thở và kêu như cửa cống cái bị sặc” đã làm hiện ra cả hình ảnh và âm thanh của hút nước như một quái vật đang giận dữ. Hình ảnh liên tưởng đến “quãng đường mượn cạp ra ngoài bờ vực” giúp người đọc dễ dàng hình dung ra cảm giác hãi hùng khi phải đi thuyền men gần hút nước đáng sợ. Nhà văn còn phát huy trí tưởng tượng phong phú khi hình dung ra những bè gỗ to lớn nghênh ngang bị “lôi tuột xuống” đáy hút nước, hay chiếc thuyền bị hút “trồng cây chuối ngược rồi vụt biến đi… tan xác ở khuỷnh sông dưới”. Nguyễn Tuân còn tạo ra một giả tưởng ly kỳ dẫn dụ người đọc vào trò chơi cảm giác, kéo họ xuống tận đáy hút nước xoáy tít, sâu hoắm cùng một anh bạn quay phim táo tợn. Hút nước vì thế đã được miêu tả bằng thủ pháp điện ảnh, hất ngược từ dưới lên một cách sống động, truyền cảm từ hình khối của “một thành giếng xây toàn bằng nước” cho đến màu sắc của dòng sông “nước xanh ve”, và thậm chí cho đến cả cảm giác sợ hãi rất chân thực của con người khi phải đứng trong lòng một “khối pha lê xanh như sắp vỡ tan”, bất cứ lúc nào cũng như sắp đổ ụp vào người.
Tóm lại, khi miêu tả sự hung bạo của sông Đà, Nguyễn Tuân không chỉ dừng lại ở hình ảnh một dòng sông ở miền đất Tây Bắc hoang sơ hùng vĩ mà còn muốn làm nổi bật sông Đà như một biểu tượng về sức mạnh dữ dội và vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên, đất nước.
Về mặt nghệ thuật, đoạn trích đã sử dụng những ví von, so sánh, liên tưởng, tưởng tượng độc đáo, bất ngờ và thú vị. Từ ngữ phong phú, sống động, tinh tế, giàu hình ảnh và có sức gợi cảm cao. Câu văn đa dạng, nhiều tầng, giàu nhịp điệu, lúc thì hối hả, gân guốc, khi thì chậm rãi, trữ tình. Ngôn ngữ giàu tính tương phản, đối lập.
Qua hình tượng Sông Đà, Nguyễn Tuân thể hiện tình yêu mến tha thiết đối với thiên nhiên đất nước. Với ông, thiên nhiên cũng là một tác phẩm nghệ thuật vô song của tạo hóa. Cảm nhận và miêu tả Sông Đà, Nguyễn Tuân đã chứng tỏ sự tài hoa, uyên bác, lịch lãm và độc đáo ở phong cách, tri thức sâu sắc và phong phú, tâm hồn phóng khoáng yêu tự do và thiên nhiên đất nước, luôn nhìn thấy ở thiên nhiên những vẻ đẹp chưa từng có và tiếp cận thiên nhiên ở những góc nhìn độc đáo. Hình tượng Sông Đà là phông nền cho sự xuất hiện và tôn vinh vẻ đẹp của người lao động Tây Bắc trong giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội. Ông nhìn sông Đà không chỉ là một con sông vô tri, vô giác mà là một thực thể sống động, có linh hồn, có cá tính riêng: hung bạo, dữ dằn, hùng vĩ. Ông khám phá vẻ đẹp của dòng sông ở góc độ địa lý nhưng đậm chất văn chương, kết hợp với nhiều ngành nghệ thuật khác như âm nhạc, hội họa, điện ảnh đầy ấn tượng.
Tóm lại, vẻ đẹp hình tượng con sông Đà trong đoạn trích đã thể hiện rõ tài năng và tấm lòng của nhà văn Nguyễn Tuân. Ông đã góp phần làm phong phú thêm văn học Việt Nam bằng những trang viết độc đáo và đầy giá trị về thiên nhiên và con người. Cách Nguyễn Tuân miêu tả sông Đà cho thấy một tình yêu sâu sắc với thiên nhiên, đất nước và những người lao động bình dị.
