Tháng 5 năm 1945, tình hình thế giới và trong nước diễn biến có lợi cho Cách mạng Việt Nam. Hồ Chí Minh rời Pác Bó (Cao Bằng) về Tân Trào (Tuyên Quang) lãnh đạo cách mạng, biến nơi đây thành Thủ đô Khu giải phóng. Tại đây, Hội nghị toàn quốc của Đảng Cộng sản Đông Dương đã diễn ra, đưa ra những quyết sách quan trọng cho Tổng khởi nghĩa tháng Tám.
Đầu năm 1945, Chiến tranh thế giới thứ hai sắp kết thúc với thắng lợi thuộc về phe Đồng minh. Các lực lượng Đồng minh chuẩn bị tiến vào Đông Dương để tước vũ khí quân Nhật. Tình hình chuyển biến nhanh chóng, tạo điều kiện thuận lợi cho cách mạng Việt Nam.
Trước tình hình đó, Hồ Chí Minh khẩn trương chuẩn bị cho Hội nghị toàn quốc của Đảng. Dù bận rộn và lâm bệnh, Người vẫn cố gắng làm việc, gửi chỉ thị và thư hỏa tốc để triệu tập đại biểu về họp. Bác nhấn mạnh: “Có thể thiếu một số đại biểu nào đó chưa về kịp cũng họp. Nếu không thì không kịp được với tình hình chung” và chỉ thị: “Lúc này, thời cơ thuận lợi đã tới, dù hy sinh tới đâu, dù phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn cũng phải kiên quyết giành cho được độc lập”.
Dưới sự chủ trì của Hồ Chí Minh, từ ngày 14 đến ngày 15 tháng 8 năm 1945, tại lán Nà Nưa, Tân Trào (Sơn Dương, Tuyên Quang), Hội nghị toàn quốc của Đảng Cộng sản Đông Dương đã diễn ra. Tham dự có 30 đại biểu, đại diện cho gần 5.000 đảng viên từ khắp cả nước và nước ngoài, bao gồm các đồng chí Hồ Chí Minh, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Phạm Văn Đồng, và nhiều lãnh đạo khác.
Tại Hội nghị, Hồ Chí Minh trình bày báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, tập trung vào việc chuẩn bị tổng khởi nghĩa, nhiệm vụ cách mạng và bầu bổ sung ủy viên Trung ương. Hội nghị nhận định rằng tình hình đã chín muồi cho một cuộc khởi nghĩa giành chính quyền: chính sách tàn bạo của Nhật Bản, sự căm phẫn và cách mạng hóa của nhân dân Đông Dương, sự lớn mạnh của phong trào kháng Nhật cứu nước, sự thành lập Khu giải phóng và Quân giải phóng Việt Nam, sự chia rẽ trong hàng ngũ chỉ huy quân Nhật, sự hoảng sợ của Việt gian thân Nhật, sự chờ đợi khởi nghĩa của toàn dân tộc, và nguy cơ Pháp quay trở lại xâm lược.
Hội nghị quyết định phát động toàn dân tổng khởi nghĩa, giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Anh, Tưởng vào tước khí giới quân Nhật và trước khi quân Pháp trở lại xâm lược. Mục tiêu là giành độc lập hoàn toàn, thành lập chính quyền nhân dân, thi hành 10 chính sách của Việt Minh, và định ra chính sách đối với Đồng minh.
Hội nghị đề ra 3 nguyên tắc để đảm bảo thắng lợi của tổng khởi nghĩa: tập trung lực lượng vào những việc chính, thống nhất mọi phương diện, và hành động kịp thời, không bỏ lỡ thời cơ. Cần tập trung lực lượng vào những nơi cần thiết, đánh chiếm những nơi chắc thắng, làm tan rã tinh thần quân địch và dụ chúng hàng trước khi đánh. Trong tác chiến, quân sự và chính trị phải phối hợp.
Ngoài việc quyết định nhiệm vụ lãnh đạo tổng khởi nghĩa, Hội nghị còn đề ra những chủ trương quan trọng về đối nội và đối ngoại sau khi giành được chính quyền. Về đối nội, cần chú trọng công tác tuyên truyền, giáo dục, tổ chức quần chúng, ban hành 10 chính sách của Việt Minh, và chú ý tới sản xuất nông nghiệp. Về đối ngoại, cần lợi dụng mâu thuẫn giữa các nước lớn, tránh đối phó với nhiều kẻ thù cùng lúc, tranh thủ sự ủng hộ của thế giới, và đánh tan âm mưu của Pháp và Tưởng.
Hội nghị cũng đề cập đến việc đào tạo, sử dụng và phân phối cán bộ, giúp đỡ cán bộ Việt Minh, kết nạp đảng viên mới, chú ý đến vấn đề kinh tế và giao thông liên lạc.
Ngày 15 tháng 8 năm 1945, sau khi nhận được tin Nhật đầu hàng, Hồ Chí Minh đề nghị Hội nghị kết thúc sớm để các đại biểu về địa phương lãnh đạo tổng khởi nghĩa.
Hội nghị toàn quốc của Đảng có ý nghĩa trọng đại trong lịch sử cách mạng Việt Nam, thể hiện sự đoàn kết nhất trí cao của toàn Đảng, toàn dân và đề ra chủ trương khởi nghĩa kịp thời, đúng đắn. Những quyết sách trong Hội nghị có ý nghĩa chiến lược và để lại những bài học to lớn về xác định đường lối, sách lược, dự báo thời cơ, xây dựng lực lượng, kết hợp thời, thế và lực, phân hoá kẻ thù, và khởi nghĩa từng phần đi đến tổng khởi nghĩa toàn quốc.
Hội nghị đánh dấu bước trưởng thành vượt bậc của Đảng, tổng kết lý luận cách mạng Việt Nam và tiến hành Cách mạng Tháng Tám thắng lợi. Chỉ trong 15 ngày, cuộc Tổng khởi nghĩa đã thành công trong cả nước.
Ngày 2 tháng 9 năm 1945, tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội, Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, tuyên bố sự ra đời của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và khẳng định quyết tâm bảo vệ độc lập, tự do của dân tộc.
