“Thu điếu” là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của Nguyễn Khuyến, khắc họa bức tranh thu làng quê Việt Nam vừa thanh bình, vừa mang nỗi niềm tâm sự sâu kín. Để thấu hiểu trọn vẹn giá trị bài thơ, việc nắm bắt hoàn cảnh sáng tác là vô cùng quan trọng.
Bài thơ “Thu điếu” nằm trong chùm ba bài thơ thu nổi tiếng của Nguyễn Khuyến: “Thu điếu” (Câu cá mùa thu), “Thu ẩm” (Uống rượu mùa thu) và “Thu vịnh” (Vịnh mùa thu). Chùm thơ này được sáng tác khi Nguyễn Khuyến đã cáo quan về ở ẩn tại quê nhà, làng Và, xã Yên Đổ (nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam).
Alt: Chân dung Nguyễn Khuyến thể hiện cuộc sống thanh bạch sau khi từ quan, gợi sự tương phản với quan trường và ảnh hưởng đến hoàn cảnh sáng tác thơ.
Việc từ quan về quê là một lựa chọn mang nhiều ý nghĩa đối với Nguyễn Khuyến. Sau những năm tháng làm quan, chứng kiến cảnh đất nước rơi vào tay thực dân Pháp, ông cảm thấy bất lực và chán nản. Quyết định rời bỏ quan trường thể hiện thái độ bất hợp tác với chính quyền thực dân, đồng thời là sự lựa chọn một cuộc sống thanh bạch, gần gũi với thiên nhiên và người dân quê.
Trong giai đoạn này, Nguyễn Khuyến dành thời gian để dạy học, làm thơ và sống hòa mình vào cảnh vật làng quê. “Thu điếu” ra đời trong bối cảnh đó, là sự phản ánh tâm trạng của một người trí thức yêu nước, đau đáu trước vận mệnh của đất nước, nhưng lại không thể làm gì để thay đổi tình hình.
Alt: Ao thu tĩnh lặng, thuyền câu bé nhỏ khắc họa không gian sống ẩn dật của Nguyễn Khuyến, nơi bài thơ Thu Điếu ra đời, phản ánh sự thanh bình và cô tịch trong tâm hồn tác giả.
Hoàn cảnh sáng tác đặc biệt này đã ảnh hưởng sâu sắc đến nội dung và nghệ thuật của bài thơ. “Thu điếu” không chỉ là một bức tranh phong cảnh mùa thu tuyệt đẹp, mà còn là tiếng lòng của một nhà thơ yêu nước thương dân, mang nặng nỗi u hoài về thời thế. Sự tĩnh lặng của cảnh vật, sự vắng vẻ của không gian trong bài thơ cũng chính là sự tĩnh lặng và cô đơn trong tâm hồn Nguyễn Khuyến.
Như vậy, việc tìm hiểu hoàn cảnh sáng tác “Thu điếu” giúp chúng ta hiểu rõ hơn về con người Nguyễn Khuyến, về tấm lòng yêu nước kín đáo mà sâu sắc của ông, cũng như những giá trị nghệ thuật độc đáo của bài thơ.
