Đoạn trích “Đất Nước” nằm trong trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, một tác phẩm ra đời trong bối cảnh lịch sử đặc biệt. Hiểu rõ hoàn cảnh sáng tác là chìa khóa để cảm nhận sâu sắc giá trị tư tưởng và nghệ thuật của đoạn trích này.
“Đất Nước” không chỉ là một bài thơ, mà còn là tiếng nói của cả một thế hệ. Hoàn cảnh ra đời của nó gắn liền với những biến động lớn lao của dân tộc, sự trăn trở của người trí thức yêu nước trước vận mệnh của Tổ quốc.
Trường ca “Mặt đường khát vọng”, chứa đựng đoạn trích “Đất Nước”, được Nguyễn Khoa Điềm sáng tác năm 1971, ngay trong lòng chiến khu Trị – Thiên khốc liệt. Thời điểm này, cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đang diễn ra vô cùng gay go và ác liệt.
Hoàn cảnh đất nước lúc bấy giờ là miền Bắc xã hội chủ nghĩa vừa xây dựng vừa chiến đấu, chi viện sức người sức của cho tiền tuyến miền Nam. Miền Nam dưới ách kìm kẹp của đế quốc Mỹ và chính quyền tay sai, đời sống nhân dân vô cùng cực khổ. Tuy nhiên, tinh thần yêu nước, ý chí đấu tranh giải phóng dân tộc chưa bao giờ tắt.
Trong bối cảnh đó, “Mặt đường khát vọng” ra đời như một tiếng chuông thức tỉnh. Tác phẩm hướng tới đối tượng là những thanh niên, sinh viên các đô thị miền Nam, những người đang sống trong vùng tạm chiếm.
Nguyễn Khoa Điềm đã khơi gợi lòng yêu nước, niềm tự hào về truyền thống văn hóa dân tộc trong họ, thôi thúc họ nhận thức rõ hơn về trách nhiệm của thế hệ mình đối với vận mệnh đất nước. “Đất Nước” trở thành lời kêu gọi thiêng liêng, thôi thúc tuổi trẻ xuống đường đấu tranh, hòa nhịp với cuộc chiến đấu chung của toàn dân tộc.
Đoạn trích “Đất Nước” thuộc phần đầu chương V của trường ca “Mặt đường khát vọng”. Ở vị trí này, “Đất Nước” đóng vai trò như một lời giới thiệu, một sự định nghĩa về Tổ quốc, về mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng, giữa con người và đất nước. Nó là nền tảng tư tưởng để từ đó Nguyễn Khoa Điềm triển khai các nội dung khác của trường ca.
Sự ra đời của “Đất Nước” trong hoàn cảnh chiến tranh ác liệt càng làm nổi bật giá trị nhân văn sâu sắc của tác phẩm. Nó khẳng định sức mạnh của văn học nghệ thuật trong việc khơi gợi lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết dân tộc, góp phần vào thắng lợi chung của cuộc kháng chiến.
