Nguyễn Khuyến, một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam, đã để lại cho đời nhiều tác phẩm giá trị. Trong số đó, “Câu cá mùa thu” là một bài thơ đặc sắc, thể hiện rõ nét tài năng và tâm hồn của ông. Để hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm này, chúng ta cần tìm hiểu về hoàn cảnh sáng tác của nó.
Hoàn cảnh sáng tác có vai trò quan trọng trong việc giải mã ý nghĩa và giá trị của một tác phẩm văn học. Với “Câu cá mùa thu”, việc nắm bắt bối cảnh ra đời giúp ta cảm nhận trọn vẹn hơn vẻ đẹp của bức tranh thu nơi làng quê và tâm sự thầm kín của nhà thơ.
Bài thơ nằm trong chùm thơ thu nổi tiếng của Nguyễn Khuyến, gồm “Thu vịnh”, “Thu điếu” (Câu cá mùa thu) và “Thu ẩm”.
Vào thời điểm sáng tác, Nguyễn Khuyến đã cáo quan về ở ẩn tại quê nhà, làng Yên Đổ, tỉnh Hà Nam. Sau những năm tháng làm quan, chứng kiến nhiều biến động của xã hội, ông chọn cuộc sống thanh nhàn, hòa mình vào thiên nhiên. Đây là giai đoạn tâm hồn nhà thơ trở nên nhạy cảm hơn với vẻ đẹp của cảnh vật xung quanh, đồng thời cũng chất chứa nhiều tâm sự u uẩn về thời cuộc.
Bối cảnh xã hội lúc bấy giờ cũng tác động không nhỏ đến cảm xúc của Nguyễn Khuyến. Thực dân Pháp xâm lược, đất nước chìm trong cảnh lầm than. Dù không trực tiếp tham gia vào các hoạt động chính trị, nhưng Nguyễn Khuyến luôn đau đáu về vận mệnh của dân tộc. Tình yêu quê hương, đất nước, nỗi xót xa trước cảnh nước mất nhà tan được thể hiện kín đáo trong những vần thơ thu của ông.
“Câu cá mùa thu” ra đời trong hoàn cảnh ấy, vừa là bức tranh thu tuyệt đẹp, vừa là tiếng lòng của một nhà thơ yêu nước thương dân.
Bài thơ không chỉ đơn thuần miêu tả cảnh sắc mùa thu mà còn thể hiện tâm trạng của tác giả. Sự tĩnh lặng của cảnh vật, sự vắng vẻ của không gian gợi lên nỗi cô đơn, trống trải trong lòng nhà thơ. Tuy nhiên, ẩn sâu trong đó là tình yêu thiên nhiên, yêu quê hương tha thiết, là niềm mong ước về một cuộc sống thanh bình, yên ả.
Để cảm nhận sâu sắc hơn về hoàn cảnh sáng tác, ta có thể phân tích từng câu thơ, từng hình ảnh trong bài.
Hai câu đề mở ra không gian mùa thu: “Ao thu lạnh lẽo nước trong veo, Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.” Cái “lạnh lẽo” của ao thu, cái “tẻo teo” của chiếc thuyền câu gợi lên sự nhỏ bé, cô đơn của con người trước thiên nhiên rộng lớn.
Bốn câu thực và luận tiếp tục vẽ nên bức tranh thu với những hình ảnh đặc trưng: “Sóng biếc theo làn hơi gợn tí, Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo. Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt, Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.” Màu “xanh ngắt” của trời, dáng “lơ lửng” của mây, vẻ “quanh co” của ngõ trúc tạo nên một không gian tĩnh lặng, thanh bình nhưng cũng đượm buồn.
Hai câu kết khép lại bài thơ bằng hình ảnh con người: “Tựa gối ôm cần lâu chẳng được, Cá đâu đớp động dưới chân bèo.” Tư thế “tựa gối ôm cần” thể hiện sự nhàn tản, buông bỏ nhưng đồng thời cũng cho thấy sự cô đơn, trống vắng trong lòng nhà thơ. Âm thanh “cá đớp động dưới chân bèo” là một điểm nhấn, phá vỡ sự tĩnh lặng của không gian, nhưng cũng không làm vơi đi nỗi buồn trong lòng người.
Như vậy, thông qua việc tìm hiểu hoàn cảnh sáng tác, chúng ta có thể thấy “Câu cá mùa thu” không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một bài thơ trữ tình sâu sắc. Nó thể hiện tâm trạng của Nguyễn Khuyến trong giai đoạn ở ẩn, vừa yêu thiên nhiên, quê hương, vừa trăn trở về vận mệnh của đất nước. Chính hoàn cảnh lịch sử và cuộc đời riêng đã tạo nên giá trị đặc biệt của tác phẩm này.
