Hoàn cảnh là một khái niệm quen thuộc, nhưng hiểu rõ bản chất và tác động của nó là điều cần thiết để mỗi người có thể chủ động hơn trong cuộc sống. Theo “Từ điển tiếng Việt”, hoàn cảnh là “toàn thể nói chung những nhân tố khách quan bên ngoài có tác động đến sự sinh sống, sự hoạt động của con người, sự việc xảy ra hoặc diễn biến của sự việc nào đó.”
Nói một cách đơn giản, hoàn cảnh bao gồm tất cả những yếu tố bên ngoài tác động đến chúng ta, từ môi trường xã hội, điều kiện kinh tế, đến những biến cố bất ngờ xảy ra trong cuộc sống.
“Từ điển tiếng Pháp Larousse” cũng đưa ra những định nghĩa tương tự, nhấn mạnh đến các đặc tính đi kèm theo sự hoạt động, tình trạng, tình thế, và những điều không mong đợi có thể xảy ra.
Vấn đề đặt ra là mối quan hệ giữa con người và hoàn cảnh: Liệu con người tạo ra hoàn cảnh hay hoàn cảnh tạo ra con người? Và làm thế nào để thích nghi với hoàn cảnh để tồn tại và phát triển?
Một số người cho rằng hoàn cảnh quyết định tất cả. Benjamin Disraeli từng nói: “Con người đâu có tạo được ra hoàn cảnh mà chính hoàn cảnh mới tạo nên con người”. Tuy nhiên, ca dao Việt Nam lại có câu: “Dù ai nói ngả nói nghiêng/ Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân”, thể hiện ý chí kiên định vượt qua mọi tác động bên ngoài.
Thực tế cho thấy, hoàn cảnh có thể ảnh hưởng lớn đến cuộc sống của mỗi người, nhưng nó không phải là yếu tố duy nhất quyết định thành công hay thất bại. Quan trọng hơn là cách chúng ta phản ứng và đối diện với hoàn cảnh đó.
Trong lịch sử, chúng ta thấy rất nhiều tấm gương anh hùng xuất thân từ những hoàn cảnh khó khăn, nhưng nhờ ý chí và lòng yêu nước, thương dân, họ đã trở thành những người đi tiên phong, làm nên những điều kỳ diệu. Câu nói “Thời thế tạo anh hùng” hay “Hoàn cảnh tạo nên con người” có lẽ xuất phát từ đó.
Ngạn ngữ Đức có câu: “Hoàn cảnh là sức nặng đè bẹp kẻ nhu nhược, nhưng lại là thời cơ đối với người can đảm”. Điều này cho thấy, cùng một hoàn cảnh, người có ý chí và nghị lực sẽ tìm thấy cơ hội để vươn lên, trong khi người yếu đuối có thể bị hoàn cảnh đánh gục.
Khi đối mặt với khó khăn, có hai cách ứng xử thường thấy: “Cái khó bó cái khôn” và “Cái khó ló cái khôn”. “Cái khó bó cái khôn” là tình trạng bế tắc, không tìm ra giải pháp vì thiếu vốn, thiếu kiến thức, hoặc thiếu sự giúp đỡ. Ngược lại, “Cái khó ló cái khôn” là khả năng tìm tòi, sáng tạo để vượt qua khó khăn, biến thách thức thành cơ hội.
Sự kết hợp giữa nhà nông, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp, và nhà nước là một ví dụ điển hình cho việc “ló cái khôn”. Nhờ đó, nhiều giống cây trồng mới được phát triển, nhiều nhà máy chế biến nông sản được xây dựng, giúp nâng cao năng suất và chất lượng nông sản, cải thiện đời sống của người dân.
“Chỉ có chính người đi giày mới biết rõ chân mình bị giày nghiến vào chỗ nào” – Miguel Cervantes. Điều này nhắc nhở chúng ta rằng, mỗi người, mỗi cộng đồng phải tự nhận thức được những khó khăn, thách thức mà mình đang đối mặt, từ đó tìm ra những giải pháp phù hợp.
Ví dụ, người dân Đồng bằng sông Cửu Long đã dần thích nghi và khai thác lũ để phục vụ cho sản xuất nông nghiệp, tạo ra những sản phẩm nông nghiệp chất lượng cao, xuất khẩu ra thị trường thế giới.
Để thích nghi và cải tạo hoàn cảnh, các triết gia cũng đưa ra nhiều lời khuyên giá trị. Cicero khuyên: “Giữa những cái tồi tệ hãy chọn cái ít tồi tệ hơn”. Cervantès dạy: “Khi ở La Mã hãy làm như người La Mã”.
Tuy nhiên, Horace nhấn mạnh: “Phải cố gắng phấn đấu để điều khiển được hoàn cảnh chứ đừng bao giờ chịu để hoàn cảnh điều khiển mình”. Điều này có nghĩa là, chúng ta không nên chấp nhận số phận, mà phải chủ động tìm cách thay đổi hoàn cảnh, biến những điều bất lợi thành lợi thế.
Machiavelli cho rằng: “Chính nhờ có hoàn cảnh nên mới biết được ai tốt, ai xấu”. Hoàn cảnh là một phép thử, giúp chúng ta nhận ra bản chất thật của con người.
Tóm lại, hoàn cảnh là một phần không thể thiếu của cuộc sống. Thay vì đổ lỗi cho hoàn cảnh, chúng ta nên học cách thích nghi, vượt qua, và thậm chí là tận dụng hoàn cảnh để phát triển bản thân và đạt được những mục tiêu của mình. Sự thận trọng, tỉ mỉ, và can đảm là những yếu tố quan trọng giúp chúng ta đối diện với mọi hoàn cảnh.
