Tháng 8 năm 1942, Hồ Chí Minh trên đường sang Trung Quốc đã bị bắt giam. Trong hơn một năm bị đày ải, Người đã viết tập thơ “Nhật ký trong tù”, gồm 133 bài, phần lớn là thơ tứ tuyệt. Tập thơ thể hiện tâm hồn cao đẹp, ý chí cách mạng kiên cường và nghệ thuật thi ca đặc sắc. Bài thơ “Ngắm trăng” (Vọng nguyệt) trích từ tập thơ này là một minh chứng tiêu biểu.
“Ngục trung vô tửu diệc vô hoa
Đối thử lương tiêu nại nhược hà?
Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt
Nguyệt tòng song khích khán thi gia”
Bài thơ được dịch là:
“Trong tù không rượu cũng không hoa
Trước cảnh đêm nay biết làm thế nào?
Người hướng song cửa ngắm trăng sáng
Trăng theo khe cửa ngắm nhà thơ”
Hoàn cảnh ngắm trăng của Bác thật đặc biệt. Trong tù, thiếu thốn đủ bề: “Trong tù không rượu cũng không hoa”. Câu thơ không hề than vãn, mà chỉ gợi ra một sự thật trần trụi. Tuy nhiên, chính trong hoàn cảnh ấy, tâm hồn thi sĩ của Bác càng trở nên rạng ngời. Người không hề bị gục ngã trước khó khăn, mà vẫn hướng đến vẻ đẹp của trăng.
Trước vẻ đẹp của đêm trăng, Bác tự hỏi “Đối thử lương tiêu nại nhược hà?” (Trước cảnh đẹp đêm nay biết làm thế nào?). Câu hỏi thể hiện sự xao xuyến, băn khoăn của một tâm hồn yêu cái đẹp. Dù trong hoàn cảnh tù ngục, Bác vẫn không thể hững hờ trước vẻ đẹp của thiên nhiên. Câu thơ thể hiện sự nhạy cảm, tinh tế của một người nghệ sĩ.
Hai câu cuối bài thơ thể hiện sự giao hòa tuyệt đẹp giữa người và trăng:
“Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt,
Nguyệt tòng song khích khán thi gia.”
Hình ảnh “Người ngắm trăng” và “Trăng ngắm nhà thơ” tạo nên một sự tương giao kỳ diệu. Người và trăng không còn là hai thực thể tách biệt, mà đã hòa quyện vào nhau, đồng điệu trong tâm hồn. Dù ngăn cách bởi song sắt nhà tù, nhưng tâm hồn của Bác và vầng trăng vẫn tìm thấy sự đồng cảm, sẻ chia. Đây là một khoảnh khắc thăng hoa, thể hiện sự gắn bó sâu sắc giữa con người và thiên nhiên.
Sự tương tác giữa “Nhân” (người) và “Nguyệt” (trăng) được thể hiện qua “song tiền” (trước song cửa) và “song khích” (khe cửa) nhấn mạnh sự vượt lên trên hoàn cảnh. Bức tường nhà tù không thể ngăn cản được sự giao cảm giữa tâm hồn thi sĩ và vẻ đẹp của vũ trụ.
Hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh hiện lên trong bài thơ là một người chiến sĩ cách mạng kiên cường, một tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm, luôn hướng về cái đẹp. Bác không chỉ là một nhà lãnh đạo vĩ đại, mà còn là một nhà thơ lớn của dân tộc. Bài thơ “Ngắm trăng” là một minh chứng cho thấy vẻ đẹp tâm hồn và tài năng nghệ thuật của Bác. Nó cho thấy sự lạc quan cách mạng, ung dung tự tại của Người ngay cả trong hoàn cảnh khó khăn nhất.
Trong “Nhật ký trong tù”, Hình ảnh Ngắm Trăng không chỉ xuất hiện trong bài thơ này. Mỗi lần trăng hiện diện, nó lại mang một ý nghĩa khác nhau, thể hiện những cung bậc cảm xúc khác nhau của Bác. Dù là “Rằm tháng giêng” (Nguyên tiêu) đầy sức sống hay “Tin thắng trận” (Báo tiệp) thi vị, trăng luôn là người bạn tri kỷ của Bác, là nguồn cảm hứng vô tận cho thơ ca. Qua những bài thơ về trăng, Bác đã cho chúng ta thấy vẻ đẹp của một tâm hồn thi sĩ, luôn rộng mở để giao hòa cùng với thiên nhiên, vượt lên mọi hoàn cảnh ngục tù.
