Ngày 19 tháng 7 năm 1883, vua Tự Đức băng hà, triều đình Nguyễn rơi vào cảnh rối ren do tranh giành quyền lực. Lợi dụng tình hình đó, thực dân Pháp từng bước lấn chiếm, uy hiếp chủ quyền quốc gia.
Ngày 20 tháng 8 năm 1883, quân Pháp áp sát kinh thành Huế, buộc triều đình phải cử Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Trọng Hợp ra điều đình. Ngày 21 tháng 8 năm 1883, tại cửa Thuận An, Nguyễn Trọng Hợp tiến hành thương lượng với đại diện Pháp, do cha cố Caspard làm phiên dịch. Hai bên tạm đình chiến trong 48 giờ. Tổng ủy Jules Harman của Pháp lập tức đến Huế, đưa ra tối hậu thư, buộc triều đình Huế phải rút hết quân khỏi 12 pháo đài, dỡ bỏ chướng ngại vật trên sông Huế, phá hủy vũ khí và giao nộp hai tàu chiến Pháp đã tặng trước đó.
Ngày 25 tháng 8 năm 1883, tại kinh đô Huế, triều đình Nguyễn ký kết với Pháp bản Hòa ước Quý Mùi (1883), còn gọi là Hiệp ước Harman. Đại diện triều Nguyễn là Trần Đình Túc (Hiệp biện Đại học sĩ, Chánh sứ) và Nguyễn Trọng Hợp (Thượng thư Bộ Lại, Phó sứ). Về phía Pháp là Tổng ủy Jules Harman. Hiệp ước gồm 27 điều khoản, đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử Việt Nam.
Sử gia Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược đã tóm tắt những điểm chính của Hiệp ước Quý Mùi:
- Triều đình Huế công nhận sự bảo hộ của Pháp. Mọi hoạt động ngoại giao, kể cả giao thiệp với Trung Quốc, phải được Pháp chấp thuận.
- Nam Kỳ, vốn là xứ thuộc địa từ năm 1874, được mở rộng thêm tỉnh Bình Thuận (trước đây thuộc Trung Kỳ).
- Pháp được quyền đóng quân ở Đèo Ngang và cửa Thuận An.
- Trung Kỳ (từ Khánh Hòa ra tới Đèo Ngang) thuộc triều đình Huế, nhưng ba tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh được sáp nhập vào Bắc Kỳ.
- Khâm sứ Pháp tại Huế có quyền tự do ra vào yết kiến vua.
- Tại Bắc Kỳ (bao gồm cả Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh), Pháp có quyền đặt công sứ ở các tỉnh để kiểm soát quan lại Việt, nhưng về cơ bản không can thiệp vào nội trị.
Về bản chất, Hiệp ước Quý Mùi là sự thừa nhận và chấp nhận của triều đình Huế đối với việc Nam Kỳ trở thành thuộc địa của Pháp, đồng thời chấp nhận nền bảo hộ của Pháp ở Trung Kỳ và Bắc Kỳ.
Trong bối cảnh bị uy hiếp, triều đình Huế buộc phải chấp nhận 27 điều khoản do Pháp đưa ra. Tuy nhiên, việc ký kết Hiệp ước Harman không hoàn toàn là sự quy phục, mà còn là một biện pháp hoãn binh. Trong khi giao tranh vẫn tiếp diễn ở Bắc Kỳ và quân Thanh đang viện trợ, triều đình Nguyễn vẫn nuôi hy vọng phản công. Phụ chính Tôn Thất Thuyết bí mật phòng thủ đồn Tân Sở (Quảng Trị) và chuẩn bị đường thượng đạo ra Bắc để kháng chiến lâu dài. Một lượng lớn vũ khí, đạn dược và ngân khố triều đình được chuyển lên Tân Sở. Hiệp ước Harman, do đó, có thể được xem là một hành động “mua thời gian” của triều đình Nguyễn, chờ đợi cơ hội phản công.
