Trong suốt quá trình phát triển, gia đình đóng vai trò là đơn vị kinh tế, cái nôi nuôi dưỡng và giáo dục con người, duy trì những mối quan hệ tình cảm đặc biệt được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Gia đình, cùng với các thiết chế xã hội, có vai trò quan trọng trong việc xã hội hóa cá nhân, hình thành những chuẩn mực và định hướng giá trị tốt đẹp, củng cố các mối quan hệ và tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển hài hòa của mỗi người. Gia đình là cơ sở đầu tiên cho việc tái sản xuất con người và lực lượng lao động, tham gia vào quá trình vận hành xã hội.
Rõ ràng, gia đình là môi trường đầu tiên và quan trọng nhất để mỗi cá nhân hoàn thiện mình trước khi hòa nhập vào xã hội. Vì vậy, việc xác định và lựa chọn những giá trị, chuẩn mực đạo đức trong gia đình là vô cùng cần thiết. Con người hiện đại có nhiều lợi thế hơn so với thế hệ trước trong việc xây dựng và tiếp thu các giá trị này. Một mặt, họ thừa hưởng những giá trị truyền thống tốt đẹp. Mặt khác, họ tự mình xây dựng các giá trị hiện đại dựa trên sự phát triển của kinh tế, tri thức và khoa học. Sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này sẽ góp phần xây dựng một gia đình văn minh, nơi cuộc sống của mỗi người ngày càng hạnh phúc hơn, sự ứng xử giữa người với người trở nên nhân hậu và công bằng hơn.
Các Giá Trị Truyền Thống
Cha mẹ nhân từ, con cái hiếu thảo, anh em hòa thuận
Tư tưởng Nho giáo, với những nguyên tắc về trật tự xã hội và gia đình, đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của văn hóa gia đình ở nhiều nước phương Đông, trong đó có Việt Nam. Nho giáo đề cao mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, vợ chồng, anh chị em.
Quan hệ cha con, anh em được thể hiện qua chữ hiếu, được xem là gốc của mọi đức tính tốt đẹp. Người con hiếu thảo là người có ý thức đầy đủ về tình cảm và bổn phận đối với cha mẹ, biết ơn công sinh thành dưỡng dục, luôn mong muốn làm cho cha mẹ vui lòng, sẵn sàng chịu đựng khó khăn, gian khổ, thậm chí hy sinh bản thân. Đạo hiếu được thể hiện bằng hành vi cụ thể như giữ gìn sức khỏe để cha mẹ yên lòng, không làm điều xấu gây phiền lụy, không làm điều bạo ngược khiến cha mẹ nguy khốn, theo đuổi nghề nghiệp của cha, làm nên danh phận cho cha mẹ vui lòng, sinh con nối dõi, phụng dưỡng cha mẹ khi còn sống và cúng giỗ sau khi qua đời.
.jpg)
Về phía cha mẹ, cần phải nhân từ, tử tế, biết khuyến khích con khi làm điều tốt, bao dung khi con mắc lỗi, giáo dục con bằng tấm gương của chính mình. Nho giáo nhấn mạnh vai trò của mỗi người trong gia đình: cha nên cha, con nên con, anh nên anh, em nên em, chồng nên chồng, vợ nên vợ. Nho giáo cũng đặt nặng trách nhiệm cho người mẹ, với quan niệm “Phúc đức tại mẫu”. Anh trai cả có vai trò quan trọng, có thể thay cha khi cần thiết, quyết định số phận của các em.
Tình yêu thương, sự tôn trọng trong gia đình
Ở Việt Nam, sự kết hợp giữa bản sắc dân tộc và đạo lý Nho giáo đã tạo nên một nền văn hóa gia đình độc đáo, dựa trên tình yêu thương và ý thức trách nhiệm của mỗi thành viên. Tình yêu thương gia đình là nền tảng cho tình yêu cộng đồng, xã hội và Tổ quốc. Chính tình yêu thương đó là chỗ dựa vững chắc cho sự tồn tại và phát triển của gia đình, đất nước. Việt Nam khi tiếp thu Nho giáo đã lược bỏ nhiều quy tắc cứng nhắc, cực đoan. Người Việt coi trọng tình nghĩa, giải quyết các mối quan hệ không chỉ dựa trên giáo lý và luật pháp mà còn trên cơ sở tình cảm. Trong gia đình Việt Nam, “hiếu đễ” được coi là gốc của đạo lý.
Các Giá Trị Hiện Đại
Bình đẳng giới và quyền của trẻ em
Một trong những điểm yếu lớn nhất của Nho giáo là sự phân biệt và hạ thấp thân phận phụ nữ. Nho giáo quan niệm phụ nữ là “hạng khó dạy”, trói buộc họ bởi các nguyên tắc “tam tòng” và “tứ đức”, coi trọng trinh tiết hơn sinh mệnh. Tuy nhiên, truyền thống Việt Nam lại đề cao vai trò của người phụ nữ, thể hiện qua tục thờ Mẫu, sự tôn vinh các nữ anh hùng dân tộc. Phụ nữ Việt Nam là bạn đồng hành của nam giới trong suốt chiều dài lịch sử, nắm giữ tài chính trong gia đình.
Bình đẳng giới là một nguyên tắc quan trọng được Đảng Cộng sản Việt Nam đề ra và được quan tâm thực hiện. Cùng với sự phát triển của giáo dục và phong trào đòi quyền bình đẳng, phụ nữ ngày nay ít phụ thuộc hơn vào những hủ tục của gia đình truyền thống. Việc thực hiện các quyền của phụ nữ và trẻ em đã làm biến đổi trật tự gia đình cũ. Sự tham gia của phụ nữ vào các hoạt động kinh tế – xã hội và bình đẳng về kinh tế, chính trị với nam giới, cũng làm cho họ vắng bóng nhiều hơn trong môi trường gia đình, đòi hỏi sự chia sẻ trách nhiệm gia đình từ người chồng và các thành viên khác. Tình yêu chung thủy vợ chồng cũng là một chuẩn mực đạo đức quan trọng, thể hiện sự tiến bộ trong lịch sử hôn nhân.
Cơ hội bình đẳng và công bằng cho các thành viên – quyền và trách nhiệm
Một vấn đề hiện đại cần được phát huy trong gia đình là tạo cơ hội bình đẳng và công bằng cho các thành viên, thực hiện quyền tự do cá nhân của họ. Quyền cá nhân là một quyền cơ bản, bao gồm quyền được chăm sóc, nuôi dưỡng, học tập, lựa chọn nghề nghiệp, hôn nhân và định đoạt tương lai của chính mình.
Quyền và trách nhiệm luôn đi đôi với nhau. Cha mẹ có quyền chăm sóc con cái nhưng cũng có trách nhiệm đáp ứng các nhu cầu hợp lý của con, tạo lập nhân cách cho con, tôn trọng quyền riêng tư của con. Con cái có quyền được hưởng sự chăm sóc của cha mẹ nhưng cũng có trách nhiệm với gia đình. Sự kết hợp giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại là vô cùng cần thiết, giúp mỗi người thấu hiểu quyền và trách nhiệm của mình, học những nét đẹp truyền thống của đạo hiếu và tránh những biểu hiện cực đoan.
Văn hóa tập thể và văn hóa cá nhân
Việc cân bằng giữa quyền và trách nhiệm của các thành viên trong gia đình là khác nhau ở mỗi xã hội. Văn hóa tập thể nhấn mạnh đến mục đích của nhóm lớn và trách nhiệm đối với người khác hơn là sự tự do cá nhân. Văn hóa cá nhân đề cao quyền cá nhân, sự tự thực hiện và tự quản.
Việc kết hợp hài hòa văn hóa tập thể với văn hóa cá nhân là hết sức cần thiết trong gia đình hiện đại, đòi hỏi mỗi người phải học hỏi và sống có trách nhiệm với bản thân và gia đình. Những tấm gương sáng về gia đình không phải là những “hiện tượng” kỳ lạ mà là những con người cụ thể, xuất thân trong các gia đình bình thường. Ngoài những đóng góp to lớn cho xã hội, họ còn thể hiện tính trách nhiệm rất cao đối với gia đình. Đó chính là những giá trị cần được coi trọng và tôn vinh để gia đình – tế bào của xã hội – được coi trọng.