Thơ Bà Huyện Thanh Quan, với cốt cách Thịnh Đường trang nhã, đài các, luôn giàu âm nhạc, hình ảnh và sức truyền cảm sâu sắc. Trong đó, bài “Chiều Hôm” nổi bật bởi sự hòa quyện giữa cảnh và tình, ngoại cảnh phản ánh nội tâm, nhuốm đậm sắc thái tâm hồn lữ thứ.
Bài thơ được sáng tác khi Bà Huyện Thanh Quan vào Phú Xuân làm Cung Trung giáo tập. Xa gia đình, quê hương, sống lẻ loi nơi đất khách, bà mang nỗi niềm viễn biệt, cô đơn. Nỗi buồn ấp ủ lâu ngày gặp cảnh thích nghi liền tuôn trào, hòa đồng vào cảnh vật.
Trong bức tranh chiều hôm ấy, hai chữ “viễn phố” và “cô thôn” trở thành điểm nhấn, vừa thể hiện nỗi niềm tâm sự (viễn biệt, cô đơn), vừa gợi tả sự xa lạ nơi đất khách. Thuyền câu không biết về đậu bến nào, kẻ lùa trâu không biết về thôn xóm nào, tất cả đều xa xôi, cô quạnh.
Và chính từ nỗi niềm ấy, hai câu thơ đắt giá ra đời:
Gõ sừng mục tử lại cô thôn.
“Viễn phố” gợi lên hình ảnh con phố xa xôi, không thuộc về mình, nơi người ngư ông trở về sau một ngày lao động. “Cô thôn” lại khắc họa sự cô đơn của xóm nhỏ, nơi người mục tử lùa trâu về, một mình giữa không gian bao la. Cả hai đều mang một nỗi buồn man mác, da diết.
Dư âm của “viễn” và “cô” lan tỏa xuống hai câu luận, tạo nên những rung động sâu sắc:
Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi
Dặm liễu sương sa khách bước dồn.
“Bay mỏi” cho thấy khát khao trở về đã chất chứa từ lâu. “Bước dồn” diễn tả sự bồn chồn, thôi thúc của lòng muốn quay về, dù mỏi mệt vẫn không nguôi. Những hình ảnh “ngư ông”, “mục tử”, “chim”, “khách”, “phố”, “thôn”, “sương”, “gió” là cảnh, còn “viễn”, “cô”, “bay mỏi”, “bước dồn” là tâm. Khi tâm đã hòa đồng với cảnh, cảnh đã hợp nhất cùng tâm, thì “về”, “lại”, “bay”, “bước” trở thành những nhịp rung cảm của tâm hồn, không đơn thuần là sự chuyển động của cảnh vật.
Trong “Chiều Hôm”, bà Huyện Thanh Quan đã đến được “diệu xứ” của thơ, tạo nên một bức tranh lòng đầy màu sắc, âm nhạc và vô cùng linh động. Bức tranh ấy không chỉ đẹp về hình thức mà còn sâu sắc về nội dung, thể hiện nỗi lòng của người lữ thứ trên đất khách quê người.
