Xôi ngũ sắc không chỉ là món ăn ngon mà còn là biểu tượng văn hóa sâu sắc của đồng bào dân tộc Thái ở Mường Lò, Nghĩa Lộ, Yên Bái. Món xôi này thể hiện quan niệm về vũ trụ, về sự hài hòa của ngũ hành, và được trân trọng trong các dịp lễ hội, Tết truyền thống.
Xôi ngũ sắc được tạo nên từ năm màu cơ bản: trắng, tím, đen, vàng và đỏ. Mỗi màu sắc mang một ý nghĩa tượng trưng riêng, phản ánh ước vọng và khát khao của người Thái Mường Lò, vùng đất nổi tiếng với sản lượng lúa gạo lớn thứ hai ở Tây Bắc.
Người Thái Mường Lò quan niệm màu đỏ của xôi tượng trưng cho khát vọng sống, ước mơ về một tương lai tươi sáng. Màu tím và đen tượng trưng cho đất đai màu mỡ, nguồn tài sản quý giá cần được gìn giữ và vun đắp. Màu vàng tượng trưng cho sự ấm no, sung túc, một ước vọng phổ biến của mọi người. Màu trắng tượng trưng cho sự tinh khiết, tình yêu thủy chung, lòng hiếu thảo và sự kính trọng đối với cha mẹ.
Để tạo nên món xôi ngũ sắc, người Thái rất tỉ mỉ trong từng công đoạn, đặc biệt là khâu tạo màu.
Sau khi gạo được nhuộm màu, người ta sẽ đồ xôi trong chõ gỗ.
Cách bày trí xôi ngũ sắc cũng rất đa dạng, tùy thuộc vào từng dịp lễ. Đôi khi, người ta xếp xôi thành hình bông hoa năm cánh, mỗi cánh một màu. Lúc khác, họ dùng khuôn gỗ để tạo nên những lớp xôi xen kẽ, mỗi lớp một màu. Dù được bày trí theo cách nào, xôi ngũ sắc luôn thu hút du khách bởi màu sắc rực rỡ và hương vị thơm ngon.
Để xôi được thơm ngon, việc lựa chọn nguyên liệu là vô cùng quan trọng. Gạo nếp được chọn phải là loại nếp nương, hạt đều nhau. Gạo được ngâm trong nước sạch từ 6 đến 8 tiếng, sau đó chia thành năm phần bằng nhau, mỗi phần dành cho một màu khác nhau.
Các loại lá, rễ, củ, quả được dùng để tạo màu đều có nguồn gốc từ tự nhiên. Màu tím thường được lấy từ lá cẩm, thêm tro bếp để tạo màu đỏ tía. Màu vàng được lấy từ củ nghệ già. Màu trắng là màu tự nhiên của gạo, không cần thêm lá gì.
Công đoạn tạo màu cho gạo khá công phu. Các loại quả, rễ, lá được giã nhỏ, lọc lấy nước cốt, sau đó trộn với gạo trong các nồi khác nhau để tránh bị lẫn màu.
Nước dùng để đồ xôi phải là nước suối tinh khiết, lấy từ các khe núi. Đây là bí quyết tạo nên hương vị đặc biệt của món xôi do chính tay người bản địa nấu, bởi những nơi khác dù làm theo công thức cũng khó có thể tạo ra hương vị đích thực.
Đồ xôi là công đoạn cuối cùng. Giai đoạn này thể hiện sự khéo léo, tinh tế và kinh nghiệm của người phụ nữ. Từ nhỏ, các cô gái Mường Lò đã được bà và mẹ dạy cách chọn gạo ngon, nhuộm gạo, đồ xôi và trông lửa – những kỹ năng cần thiết của một người phụ nữ Mường Lò.
Xôi ngũ sắc, tuy là món ăn dân dã, nhưng lại chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc trong tín ngưỡng và phong tục tập quán của người Thái. Nó được tạo nên từ những sản vật của thiên nhiên, trở thành một món ăn tinh túy, gói trọn cả hồn thiêng sông núi của Mường Lò.
