Thơ ca, cội rễ từ tâm hồn, khai nở bằng ngôn từ, tác phẩm thi ca là kết tinh tinh thần của thi sĩ. Giá trị vĩnh cửu của nhà thơ, sự sống động của bài thơ, không chỉ ở tư tưởng, nội dung hay con chữ, mà nằm ở chất lượng. Thơ hay, mục tiêu tối thượng, là sức hút diệu kỳ: “Câu thơ hay như người con gái đẹp – Ở đâu đi đâu cũng lấy được chồng”. (Chế Lan Viên, “Sổ tay thơ”).
Để đạt đến vẻ đẹp ấy, nhà thơ cần không ngừng sáng tạo, đổi mới, mang cá tính và phong cách riêng. Đó là lý do Chế Lan Viên nhắn nhủ: “Đừng làm những câu thơ khuôn mình theo văn phạm – Như cây quá thẳng chim không về”.
“Những câu thơ khuôn mình theo văn phạm” là những vần thơ rập khuôn, thiếu cá tính, không có tiếng nói riêng.
Nhà thơ so sánh, liên tưởng độc đáo: “Như cây quá thẳng chim không về”. Bài thơ cứng nhắc, tẻ nhạt không chạm đến trái tim người đọc, không để lại ấn tượng sâu sắc, không mang đến điều mới mẻ, độc đáo. Đó là sự tự sát trong văn chương, sự lặp lại chính mình tối kỵ trong thơ ca.
Chế Lan Viên, bậc thầy thơ ca Việt Nam thế kỷ XX, gửi gắm trong ý kiến này không chỉ quan niệm, mà còn là trách nhiệm, sứ mệnh của thi sĩ nói riêng và nghệ sĩ nói chung đối với văn hóa dân tộc.
Sứ mệnh của nghệ sĩ là không ngừng đổi mới, là người “không nhai lại”, phải có “cái tạng riêng”, có “cách sút bóng riêng” trong “Cái sân cỏ Trang Thơ nghìn thuở giống nhau” (Đá bóng). Đôi khi, nhà thơ phải vượt qua khuôn khổ văn phạm, vượt qua “xác chữ” để chạm đến vẻ đẹp “phi lý” của thơ: “Cuộc đời cần đẻ ra nhiều hình thức/ Dù là ngọc thì cũng nhiều viên ngọc/ Chứ phải đâu cứ xanh xanh vĩnh viễn một màu”.
Bài thơ Bài thơ về tiểu đội xe không kính là minh chứng cho “điều mới mẻ” và “lời nhắn nhủ” riêng của nhà thơ trên nền tảng “vật liệu mượn ở thực tại”.
“Vật liệu mượn ở thực tại” trong tác phẩm là hiện thực cuộc kháng chiến chống Mỹ gian khổ, tinh thần chiến đấu, đời sống tình cảm của người lính trên đường Trường Sơn.
Điều mới mẻ: Nhà thơ khám phá vẻ đẹp riêng của người lính lái xe Trường Sơn từ chính gian khổ hiện thực: Phong thái ung dung, tự tin, tinh thần dũng cảm, hiên ngang, coi thường gian khổ, hướng về phía trước. Tâm hồn trẻ trung, sôi nổi, nét tinh nghịch đáng yêu; niềm lạc quan vượt lên hiện thực khốc liệt. Tình đồng chí, đồng đội vô tư, tinh nghịch mà chân thành. Tình yêu Tổ quốc là động lực thôi thúc ý chí chiến đấu vì miền Nam, mạnh hơn bom đạn, cái chết.
Vẻ đẹp của họ là sự kết hợp hài hòa giữa cái vĩ đại phi thường với cái giản dị đời thường.
Điều mới mẻ trong nghệ thuật: nhan đề lạ, hình ảnh thơ độc đáo, giọng điệu và ngôn ngữ gần gũi đời thường, đậm chất văn xuôi; sự đối lập giữa cái không và cái có… thể hiện chân thực vẻ đẹp người lính.
Lời nhắn nhủ (tư tưởng chủ đạo): hình ảnh người lính lái xe Trường Sơn thời chống Mỹ mãi là biểu tượng đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam. Họ đã góp phần làm nên trang sử vẻ vang của dân tộc, sức mạnh và tinh thần chiến đấu khẳng định chân lý thời đại: sức mạnh tinh thần chiến thắng sức mạnh vật chất.