Thú mỏ vịt, với tên khoa học Ornithorhynchus anatinus, là một loài động vật độc đáo và kỳ lạ, dường như thách thức những hiểu biết thông thường về sinh học. Sự kết hợp giữa các đặc điểm của nhiều loài khác nhau khiến chúng trở nên đặc biệt: mỏ giống vịt, đuôi giống hải ly, đẻ trứng như bò sát, nhưng lại nuôi con bằng sữa như động vật có vú. Đặc điểm đẻ trứng là một trong những yếu tố then chốt khiến thú mỏ vịt trở nên khác biệt so với phần lớn các loài động vật có vú khác.
Nguồn gốc tổ tiên của thú mỏ vịt vẫn còn là một bí ẩn đối với các nhà khoa học. Tuy nhiên, các hóa thạch cho thấy rằng tổ tiên của chúng có hình dạng tương tự như ngày nay. Có lẽ, trong quá trình tiến hóa, chúng đã cố gắng thích nghi với cuộc sống trên cạn, nhưng không thành công và quay trở lại môi trường nước để kiếm ăn.
Tuổi thọ của thú mỏ vịt khá cao. Trong điều kiện nuôi nhốt, chúng có thể sống đến 20 năm, trong khi ở tự nhiên, tuổi thọ của chúng thường ngắn hơn, tối đa khoảng 12 năm.
Đuôi của thú mỏ vịt đóng vai trò quan trọng trong việc dự trữ mỡ, đặc biệt là trong mùa đông. Mặc dù không ngủ đông, chúng sử dụng lượng mỡ dự trữ này để duy trì năng lượng. Ngoài ra, đuôi còn giúp chúng điều khiển hướng khi bơi lặn. Chân của thú mỏ vịt ngắn và khỏe, với màng bơi giúp chúng di chuyển dễ dàng trong nước. Khi ở trên cạn, màng chân có thể gấp lại, cho phép chúng sử dụng móng chân để đào bới.
Mõm của thú mỏ vịt rất nhạy cảm, chứa nhiều tế bào thần kinh. Chúng cũng có khả năng phát ra âm thanh. Chiều dài cơ thể của con đực khoảng 61cm, trong khi con cái khoảng 46cm. Thân mình của chúng dài và dẹt, được bao phủ bởi lớp lông ngắn, mượt mà, màu nâu. Bộ lông này không thấm nước, giúp chúng thích nghi với cuộc sống dưới nước, nơi chúng có thể dành tới 12 tiếng mỗi ngày ở nhiệt độ gần 0 độ C.
Thú mỏ vịt chủ yếu hoạt động vào ban đêm, đặc biệt là vào lúc rạng đông và chạng vạng tối. Chúng kiếm ăn bằng cách bắt các động vật nhỏ dưới đáy sông hồ, bao gồm động vật không xương sống, cá nhỏ, trứng cá, ếch, nhái và nòng nọc. Lượng thức ăn mà chúng tiêu thụ mỗi ngày có thể lên đến một nửa trọng lượng cơ thể.
Do không có răng, thú mỏ vịt nghiền nát thức ăn bằng các mảng sừng trong mỏ, kết hợp với cát và sạn. Khi bắt được mồi, chúng giữ thức ăn trong túi má dưới mõm, sau đó ngoi lên mặt nước để nghiền nát thức ăn bằng “tấm nghiền” trong mỏ.
Con đực của thú mỏ vịt có cựa độc trên bàn chân sau, được sử dụng để tự vệ và cạnh tranh với các con đực khác. Cựa này dài khoảng 1,5cm và nối với một tuyến độc nằm ở đùi. Mặc dù chất độc này không gây chết người, nhưng nó có thể gây đau đớn dữ dội và thậm chí giết chết chó. Trong mùa sinh sản, con đực trở nên hung hăng hơn và thường sử dụng cựa độc. Con non cũng có “cựa sữa” nhưng sẽ rụng đi trong năm đầu đời.
Loài thú kỳ lạ này thích sống gần nước và thường đào hang ở bờ sông hoặc bờ hồ. Chúng tạo hai loại hang: hang để ở và hang để đẻ trứng, ấp con. Mỗi hang đều có một lối thoát trên cạn và một lối thoát dưới nước. Một trong những thách thức mà thú mỏ vịt phải đối mặt trong hang là vấn đề oxy. Do ở trong hang lâu, chúng có thể cạn kiệt lượng oxy có sẵn. Vào mùa sinh sản, con cái thường che lấp cửa hang mỗi khi ra vào.
Con non ở trong hang khoảng 3 tháng, tiêu thụ một lượng lớn oxy. Do đó, cơ thể của thú mỏ vịt phải tự điều chỉnh để sử dụng hiệu quả lượng oxy hạn chế này.
Tỉ lệ sinh sản của thú mỏ vịt khá thấp so với các loài động vật khác. Thông thường, chỉ một trong hai con cái đẻ trứng. Vào mùa sinh sản, con cái sẽ ở một mình trong hang dưới lòng đất để đẻ trứng.
Thú mỏ vịt là một trong số ít động Vật Có Vú đẻ Trứng, bên cạnh các loài Echidna (nhím gai). Con cái đẻ từ 2-3 trứng vào khoảng giữa tháng 8 và tháng 10. Trứng được đẻ trong hang sâu tới 20m. Con cái ấp trứng trong khoảng 12-14 ngày bằng bụng và đuôi, trên một ổ được lót bằng cỏ và lá. Khi trứng nở, con non chỉ dài khoảng 1,25cm. Thú mỏ vịt mẹ nuôi con trong khoảng 3-4 tháng đầu đời, cho đến khi chúng biết bơi.
Một điểm đặc biệt khác của thú mỏ vịt là con mẹ không có đầu vú. Thay vào đó, sữa được tạo ra từ các tuyến lớn dưới da và tiết ra từ hai vùng có cấu trúc giống núm vú. Con non đè vào những vùng này để sữa chảy xuống lông bụng của mẹ, sau đó liếm và mút sữa. Sữa của thú mỏ vịt rất giàu chất sắt, có hàm lượng sắt cao gấp 60 lần so với sữa bò.
Con non uống sữa mẹ trong khoảng 4-5 tháng và vẫn ở trong hang. Chúng bắt đầu rời tổ và biết bơi khi được khoảng 17 tuần tuổi.
Khi ở dưới nước, thú mỏ vịt nhắm mắt và bịt kín mũi và tai, ngăn nước xâm nhập. Mặc dù các giác quan bị hạn chế, chúng vẫn có thể kiếm mồi và bơi lội tốt nhờ hai loại giác quan đặc biệt trên mõm: xúc giác và khả năng phát hiện điện trường. Chúng có thể phát hiện ra dòng điện nhỏ phát sinh từ hoạt động cơ thể của con mồi, cũng như dòng điện yếu do dòng nước chảy qua các vật thể bất động.
Trên cạn, thú mỏ vịt sử dụng mắt để nhìn và có thị lực rất tốt. Tuy nhiên, vị trí của mắt khiến chúng không thể nhìn thấy những gì ở bên dưới mõm. Thú mỏ vịt có thể lặn dưới nước trong khoảng 1 phút để tìm kiếm thức ăn.
