Đông Nam Á hải đảo, bao gồm Malaysia, Singapore, Indonesia, Brunei, Timor Leste và Philippines, đóng vai trò then chốt trong kết nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Trong chiến lược “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở”, Mỹ đặc biệt coi trọng khu vực này, nhằm gia tăng ảnh hưởng và kiềm chế Trung Quốc, đối trọng với sự vượt trội của Bắc Kinh ở Đông Nam Á lục địa. Vậy, ảnh hưởng của Mỹ tại đây thể hiện như thế nào và tác động ra sao đến khu vực?
Bản đồ các quốc gia Đông Nam Á hải đảo, thể hiện vị trí chiến lược kết nối hai đại dương.
Quan hệ hiện tại giữa Mỹ và các quốc gia Đông Nam Á hải đảo
Philippines, với 7.107 hòn đảo, là cửa ngõ quan trọng vào Đông Nam Á, nơi giao thoa giữa Biển Đông và Thái Bình Dương, tạo điều kiện cho thương mại và đầu tư quốc tế. Mối quan hệ Mỹ – Philippines đã gắn bó sâu sắc từ lâu, thể hiện qua cộng đồng người Philippines lớn tại Mỹ và sự hiện diện đáng kể của công dân Mỹ tại Philippines. Philippines là đồng minh quan trọng của Mỹ ở châu Á – Thái Bình Dương, đóng vai trò then chốt trong chính sách mở rộng ảnh hưởng của Mỹ. Mặc dù quan hệ có phần “rạn nứt” dưới thời Tổng thống Duterte, mối gắn kết lịch sử và xã hội vẫn duy trì sự gắn bó chặt chẽ giữa hai quốc gia.
Singapore, nằm ở vị trí chiến lược trên các tuyến đường thương mại quan trọng, là trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu. Quốc đảo này đã chuyển mình thành công, trở thành một trong những quốc gia phát triển hàng đầu Đông Nam Á. Singapore tận dụng sức mạnh quân sự và chính trị của Mỹ để thúc đẩy sự phát triển, trong khi Mỹ coi Singapore là “con rồng” châu Á giúp củng cố vị thế trong cạnh tranh với Trung Quốc. Hợp tác quốc phòng song phương giữa hai nước ngày càng được chú trọng.
Indonesia, quốc gia quần đảo lớn nhất thế giới, nằm giữa Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, có vị trí chiến lược trên các tuyến đường biển kết nối Đông Á, Nam Á và châu Đại Dương. Indonesia là nền dân chủ lớn thứ ba thế giới, quốc gia Hồi giáo lớn nhất, nền kinh tế lớn thứ bảy và là nước dẫn đầu ASEAN. Nước này giáp Biển Đông, nơi có các tuyến đường biển nhộn nhịp nhất thế giới. Indonesia là đối tác quan trọng của Mỹ ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Quan hệ hai nước đạt đến đỉnh cao dưới thời Tổng thống Obama, nhưng có dấu hiệu gián đoạn dưới thời Tổng thống Trump. Chính quyền Tổng thống Biden đang nỗ lực hàn gắn và tăng cường hợp tác trên nhiều lĩnh vực.
Malaysia, nằm ở trung tâm Đông Nam Á, có vị trí địa lý thuận lợi gần các thị trường quan trọng như Trung Quốc và Ấn Độ. Malaysia là một nền dân chủ đa dạng và là đối tác quan trọng của Mỹ trong khu vực. Quốc gia này đang trở thành một nước quan trọng trong chính sách tái khẳng định vai trò của Mỹ tại khu vực.
Brunei, nằm ở vị trí đắc địa giáp biển phía Bắc đảo Borneo, tham gia thương mại quốc tế hiệu quả và phát triển ngành công nghiệp hàng hải. Dù còn nhiều khó khăn, Brunei có môi trường đầu tư ổn định và thuận lợi. Mặc dù chưa phải là đối tác chiến lược hàng đầu, Mỹ và Brunei vẫn nỗ lực hợp tác trên một số lĩnh vực nhất định.
Nhìn chung, Mỹ có nhiều cách tiếp cận khác nhau đối với từng quốc gia Đông Nam Á hải đảo, nhằm gia tăng ảnh hưởng, tạo thế cạnh tranh chiến lược và kiềm chế Trung Quốc. Dù Mỹ quan tâm đến Đông Nam Á lục địa, Đông Nam Á hải đảo vẫn là trọng tâm ưu tiên chiến lược hàng đầu.
So sánh ảnh hưởng Mỹ – Trung Quốc tại ASEAN
So sánh tương quan ảnh hưởng của Mỹ và Trung Quốc tại các quốc gia thành viên ASEAN.
Sự gia tăng ảnh hưởng của Mỹ và phản ứng của các quốc gia Đông Nam Á hải đảo
Sau đại dịch COVID-19, các nước Đông Nam Á hải đảo đang nỗ lực phục hồi kinh tế và giải quyết các thách thức do sự cạnh tranh ảnh hưởng giữa Mỹ và Trung Quốc. Hầu hết các quốc gia đều hướng tới sự “cân bằng” để tận dụng nguồn lực bên ngoài.
Tại Philippines, Tổng thống Ferdinand Marcos Jr dường như đang lựa chọn chính sách trung hòa và đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu. Ông muốn tận dụng sự cạnh tranh ảnh hưởng của Mỹ và Trung Quốc để tìm kiếm lợi ích về địa chính trị và quân sự, đồng thời giữ mối quan hệ hài hòa giữa các bên. Việc Mỹ coi trọng khu vực Đông Nam Á đã gia tăng vị thế và vai trò của các nước này. Ông Marcos cũng có những động thái mạnh mẽ về chủ quyền lãnh thổ trên Biển Đông, khác với sự nhún nhường của người tiền nhiệm Duterte. Chuyến thăm Trung Quốc của ông Marcos sau khi tiếp đón Phó Tổng thống Mỹ Kamala Harris cho thấy mong muốn giữ “sự cân bằng” và chứng minh rằng Philippines “không chọn phe”.
Singapore, quốc đảo có nền kinh tế vượt bậc, là đối tác mà cả Trung Quốc và Mỹ đều muốn “chinh phục”. Môi trường năng động của Singapore thu hút các nhà đầu tư và doanh nghiệp Mỹ. Về mặt an ninh, Singapore cần vũ khí hiện đại và sự bảo trợ của cường quốc quân sự. Trong khi đó, Mỹ cần duy trì sự hiện diện quân sự để gia tăng ảnh hưởng đối với Trung Quốc. Vì vậy, Singapore vẫn ưu tiên quan hệ đối tác với Mỹ, đồng thời đảm bảo “khoảng cách” vừa đủ để không khiến Trung Quốc cảm thấy “bất an”. Singapore sử dụng các chính sách tương tự nhau để phản ứng với sự leo thang căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc, duy trì tất cả các mối quan hệ an ninh để đảm bảo sự ổn định và an toàn cho quốc gia.
Indonesia và Malaysia cũng đang hướng tới sự cân bằng, dù có những chính sách đối ngoại riêng. Indonesia tăng cường hợp tác với Mỹ và Trung Quốc trên nhiều lĩnh vực để gia tăng vị thế và nhận được sự ủng hộ trong các diễn đàn khu vực. Malaysia lựa chọn chính sách “ngoại giao hai mặt”: không công khai đối đầu với Trung Quốc, nhưng âm thầm chống lại sự mở rộng ảnh hưởng của Trung Quốc trên Biển Đông và củng cố quan hệ quốc phòng với Mỹ.
Brunei, một trong những nước tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông, hiếm khi có hành động liên quan đến vấn đề này. Tuy nhiên, Brunei đã tuyên bố rằng các vấn đề cần được giải quyết song phương theo UNCLOS và luật pháp quốc tế. Nhờ sự ủng hộ của Mỹ và phương Tây, Brunei có những quan điểm và hành động rõ ràng hơn về tranh chấp lãnh thổ trên Biển Đông.
Trong giai đoạn này, Mỹ và Trung Quốc đang gây sức ép lớn hơn cho các quốc gia Đông Nam Á hải đảo. Mỹ hướng tới việc đặt căn cứ quân sự và hỗ trợ đầu tư, trong khi Trung Quốc muốn mở rộng lãnh thổ trên biển và gia tăng sự phụ thuộc kinh tế. Đây có thể là cơ hội hoặc “cạm bẫy” cho các quốc gia, tùy thuộc vào khả năng tự chủ và đối sách phù hợp.
Tác động tới khu vực và cuộc cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung ở Đông Nam Á
Đông Nam Á đang là trọng điểm cạnh tranh của các cường quốc. Một môi trường an toàn và cân bằng quyền lực sẽ đảm bảo lợi ích kinh tế chính trị của các quốc gia trong khu vực. Ngược lại, môi trường nguy hiểm là môi trường chuyển giao quyền lực lớn buộc các quốc gia bị phụ thuộc. Việc dung hòa lợi ích các bên và tận dụng hợp lý các điểm cân bằng trong cạnh tranh chiến lược sẽ tạo động lực cho sự phát triển kinh tế.
Tuy nhiên, việc Mỹ gia tăng ảnh hưởng ở các nước Đông Nam Á hải đảo, trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc, cũng gây ra những tác động tiêu cực trên nhiều phương diện.
Các nền kinh tế Đông Nam Á khác nhau về thể chế và cách ứng phó với cơ hội và thách thức địa chính trị. Một số quốc gia có tiềm năng hơn trong việc tận dụng tái cấu trúc chuỗi cung ứng và chuyển đổi đầu tư.
Singapore dễ bị tổn thương bởi chiến tranh thương mại Mỹ – Trung và suy thoái kinh tế toàn cầu. Indonesia ít bị tổn thương hơn do có nền kinh tế lớn và thị trường nội địa rộng lớn. Malaysia phụ thuộc nhiều vào thương mại tương tự như Singapore. Philippines có mức độ ảnh hưởng từ các cuộc chiến thương mại thấp hơn.
Các chính phủ phải đối mặt với thách thức tích hợp các phong trào chính trị rộng lớn hơn, bao gồm những lời kêu gọi phân phối lại của cải và quan tâm nhiều hơn đến xóa đói giảm nghèo.
Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long từng nói: “Việc chọn phe có thể ảnh hưởng tiêu cực tới các con đường phát triển và hợp tác trong khu vực, làm sâu sắc thêm sự chia rẽ giữa các quốc gia và có thể dẫn đến những cuộc xung đột mà tất cả chúng ta đều muốn tránh”.
Hiện tại, mức độ hội nhập trong chuỗi kinh tế gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc đã mang lại một số lợi ích cho các quốc gia Đông Nam Á, nhưng căng thẳng địa chính trị cũng tạo ra nhiều điểm vướng mắc khiến nền kinh tế chịu nhiều tổn thương hơn.