Điển tích và điển cố là những viên ngọc quý làm nên sự giàu có và sâu sắc của ngôn ngữ văn học. Đặc biệt trong chương trình Ngữ Văn lớp 9, việc hiểu rõ và vận dụng thành thạo các điển Tích, điển cố sẽ giúp các em học sinh cảm thụ văn học một cách sâu sắc hơn và nâng cao khả năng diễn đạt.
I. Điển Tích Là Gì?
Điển tích là những câu chuyện, sự kiện lịch sử hoặc văn học xưa được sử dụng lại trong tác phẩm văn học. Những tích truyện này thường mang ý nghĩa biểu tượng, triết lý sâu sắc, giúp người đọc liên tưởng đến những giá trị văn hóa truyền thống.
Đặc điểm nhận diện điển tích:
- Xuất phát từ những câu chuyện, sự kiện có thật hoặc được lưu truyền rộng rãi trong lịch sử, văn hóa.
- Thường liên quan đến các nhân vật lịch sử, văn hóa nổi tiếng hoặc các sự kiện quan trọng.
- Mang ý nghĩa biểu tượng, triết lý sâu sắc, góp phần làm tăng giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.
Ví dụ về điển tích:
Trong câu thơ của Nguyễn Trãi: “Tướng sĩ một lòng phụ tử, hoà nước sông chén rượu ngọt ngào”
Điển tích “hoà nước sông chén rượu ngọt ngào” gợi nhớ đến câu chuyện vị tướng thời xưa đã hòa rượu vào nước sông để toàn quân cùng uống, thể hiện sự đồng lòng, gắn bó giữa tướng và quân, cùng nhau vượt qua khó khăn.
II. Điển Cố Là Gì?
Điển cố là những ý, lời, tích cũ được lấy từ các tác phẩm văn học, sử sách hoặc các câu nói nổi tiếng, được sử dụng lại trong một tác phẩm mới. Điển cố thường mang tính ước lệ, tượng trưng, giúp người đọc hiểu sâu hơn về ý nghĩa của câu văn, đoạn thơ.
Đặc điểm nhận diện điển cố:
- Có nguồn gốc từ các tác phẩm văn học, sử sách hoặc các câu nói nổi tiếng.
- Mang tính ước lệ, tượng trưng, gợi liên tưởng đến những hình ảnh, ý niệm quen thuộc.
- Thường được sử dụng để tăng tính hàm súc, biểu cảm cho ngôn ngữ văn học.
Ví dụ về điển cố:
Trong câu thơ của Nguyễn Du: “*Sầu đong càng lắc càng đầy. Ba thu dồn lại một ngày dài ghê.”*
Điển cố “Ba thu dồn lại một ngày” được lấy từ câu “Nhất nhật bất kiến như tam thu hề” trong Kinh Thi, diễn tả nỗi nhớ nhung da diết, thời gian như ngưng đọng khi phải xa cách người mình yêu thương.
III. Phân Biệt Điển Tích và Điển Cố
| Đặc điểm | Điển tích | Điển cố |
|---|---|---|
| Nguồn gốc | Từ các câu chuyện, sự kiện lịch sử hoặc văn học | Từ các tác phẩm văn học, sử sách hoặc câu nói nổi tiếng |
| Tính chất | Kể lại một câu chuyện, sự kiện | Sử dụng lại một ý, lời, tích cũ |
| Mục đích | Tạo sự liên tưởng đến các giá trị văn hóa, lịch sử | Tăng tính hàm súc, biểu cảm cho ngôn ngữ |
IV. Tác Dụng Của Điển Tích, Điển Cố Trong Văn Học
Việc sử dụng điển tích, điển cố một cách sáng tạo và phù hợp sẽ mang lại những hiệu quả nghệ thuật to lớn cho tác phẩm:
- Làm phong phú ngôn ngữ: Điển tích, điển cố mang đến những cách diễn đạt độc đáo, giúp ngôn ngữ trở nên giàu hình ảnh và biểu cảm.
- Tăng sức gợi hình, gợi cảm: Giúp người đọc hình dung rõ nét hơn về sự vật, hiện tượng được miêu tả, đồng thời khơi gợi những cảm xúc sâu lắng.
- Tăng sức biểu cảm: Thể hiện rõ nét tình cảm, cảm xúc của người viết một cách tinh tế và sâu sắc.
- Nâng cao giá trị thẩm mỹ của văn bản: Làm cho văn bản trở nên uyên bác, sang trọng, thể hiện trình độ kiến thức và khả năng sử dụng ngôn ngữ điêu luyện của tác giả.
- Tạo ra sự liên kết giữa quá khứ và hiện tại: Giúp người đọc hiểu sâu hơn về văn hóa, lịch sử dân tộc, đồng thời thể hiện sự trân trọng, kế thừa những giá trị truyền thống.
V. Một Số Điển Tích, Điển Cố Thường Gặp Trong Văn Học Việt Nam
- “Ba thu” (trong Truyện Kiều): Diễn tả nỗi nhớ nhung da diết, thời gian như kéo dài vô tận.
- “Dời củi khỏi bếp tranh”: (xuất phát từ bài thơ “Dạ Tạ” của Đỗ Phủ): Thể hiện sự khó khăn, vất vả trong cuộc sống.
- “Ngọc Mị Nương, cỏ Ngu mĩ”: (trong Chuyện người con gái Nam Xương): Ca ngợi phẩm chất thủy chung, son sắt của người phụ nữ.
VI. Bài Tập Vận Dụng
Bài 1: Xác định và phân tích tác dụng của điển tích, điển cố trong đoạn thơ sau:
“Buồn trông cửa bể chiều hôm,
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?
Buồn trông ngọn nước mới sa,
Hoa trôi man mác biết là về đâu?
Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.”*
(Trích Truyện Kiều – Nguyễn Du)
Hướng dẫn:
Trong đoạn thơ trên, điển tích “chân mây mặt đất một màu xanh xanh” gợi nhớ đến bức tranh phong cảnh cổ điển của Trung Quốc, thường vẽ cảnh núi non trùng điệp, cây cỏ xanh tươi. Điển tích này giúp tăng tính biểu cảm cho đoạn thơ, diễn tả nỗi buồn man mác, cô đơn của Thúy Kiều khi phải đối diện với cảnh vật xa lạ.
Bài 2: Tìm hiểu ý nghĩa của các điển tích sau: “Tấm son gột rửa”, “Bút nghiên”, “Liễu chương đài”.
VII. Lời Kết
Hiểu và vận dụng tốt các điển tích, điển cố không chỉ giúp các em học sinh lớp 9 nắm vững kiến thức Ngữ Văn mà còn mở ra cánh cửa khám phá kho tàng văn hóa dân tộc. Hãy không ngừng trau dồi kiến thức, rèn luyện kỹ năng để cảm thụ văn học một cách sâu sắc và toàn diện nhất. Chúc các em thành công trên con đường chinh phục tri thức!
