Để sử học thực sự trở thành một khoa học, cần tuân thủ những nguyên tắc khách quan, toàn diện và lịch sử cụ thể, tránh những diễn giải chủ quan, phiến diện hoặc tách rời khỏi bối cảnh lịch sử.
1. Quan niệm duy vật lịch sử về tôn giáo và ý nghĩa đối với sử học
Chủ nghĩa duy vật lịch sử, một trong những phát minh quan trọng của chủ nghĩa Mác, cung cấp một khung phân tích sắc bén về tôn giáo, thể hiện rõ lập trường duy vật về lịch sử. Khác với quan điểm duy tâm cho rằng tôn giáo có nguồn gốc siêu nhiên, chủ nghĩa duy vật lịch sử khẳng định rằng tôn giáo là một hình thái ý thức xã hội, phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định.
Theo C.Mác và Ph.Ăngghen, tôn giáo là sự phản ánh “lộn ngược”, “hoang đường” thế giới khách quan. Nó là sự nhân cách hóa giới tự nhiên và các quan hệ xã hội, nơi con người gán cho thần thánh những sức mạnh siêu nhiên, tìm kiếm sự che chở và an ủi. Ph.Ăngghen đã viết: “Tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo – vào đầu óc của con người – của những lực lượng ở bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lượng ở trần thế mang hình thức những lực lượng siêu trần thế”.
Để sử học thực sự khoa học, cần phân tích tôn giáo không chỉ như một hệ thống tín ngưỡng mà còn như một sản phẩm của các điều kiện kinh tế – xã hội cụ thể. Sự ra đời và tồn tại của tôn giáo xuất phát từ hiện thực khách quan, từ sự bất lực của con người trước tự nhiên và sự áp bức giai cấp trong xã hội.
C.Mác đã viết: “Sự nghèo nàn của tôn giáo vừa là biểu hiện của sự nghèo nàn hiện thực, vừa là sự phản kháng chống sự nghèo nàn hiện thực ấy. Tôn giáo là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bức, là trái tim của thế giới không có trái tim, cũng như nó là tinh thần của những trật tự không có tinh thần. Tôn giáo là thuốc phiện của nhân dân”.
Luận điểm này không chỉ lên án tính chất “ru ngủ” của tôn giáo mà còn nhấn mạnh sự tồn tại tất yếu của nó như một thứ “thuốc giảm đau” cho những nỗi đau trần thế.
2. Nguyên tắc giải quyết vấn đề tôn giáo trong chủ nghĩa xã hội trên lập trường duy vật lịch sử
Chủ nghĩa Mác – Lênin phản đối các hành vi cực đoan, tấn công trực diện vào tôn giáo một cách thô bạo. Thay vào đó, cần phê phán chính cái hiện thực đã làm nảy sinh tôn giáo, tức là sự áp bức, bất công, bạo lực trong xã hội.
C.Mác cho rằng, “Xoá bỏ tôn giáo, coi là hạnh phúc ảo tưởng của nhân dân, là yêu cầu thực hiện hạnh phúc thực sự của nhân dân. Đòi hỏi nhân dân từ bỏ những ảo tưởng về tình cảnh của mình nghĩa là đòi hỏi nhân dân từ bỏ một tình cảnh đang cần có ảo tưởng”.
Muốn khắc phục những ảnh hưởng tiêu cực của tôn giáo, cần tạo lập một thế giới hiện thực không có áp bức, bất công, nghèo đói, một thế giới mà người ta có thể tìm thấy những hạnh phúc thật sự ngay trong cuộc sống.
Nhà nước xã hội chủ nghĩa cần tôn trọng và bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo, không được chống tôn giáo mà chỉ chống những hành vi lợi dụng tín ngưỡng, tôn giáo để chống phá cách mạng, đi ngược lại lợi ích quốc gia, dân tộc.
3. Vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin về tôn giáo vào giải quyết vấn đề tôn giáo ở Việt Nam
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, những điều kiện tồn tại của tôn giáo vẫn còn. Vì vậy, sự tồn tại của nó vẫn là một tất yếu khách quan. Cần có thái độ đúng đắn đối với tôn giáo, tránh những sai lầm cực đoan như đã từng mắc phải trong quá khứ.
Đối tượng đấu tranh không phải là mọi tôn giáo và những sinh hoạt tôn giáo hay tất cả những tín đồ tôn giáo nói chung, mà chỉ là những bộ phận người lợi dụng tôn giáo để hành nghề mê tín dị đoan hoặc chống phá cách mạng, gây rối trật tự trị an, đi ngược lại với lợi ích của quốc gia dân tộc.
Để khắc phục những ảnh hưởng tiêu cực của tôn giáo, không thể dùng mệnh lệnh hành chính hay tuyên truyền giáo dục đơn thuần mà phải chú trọng đến việc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần cho người dân.
Đảng và Nhà nước ta đã có những thay đổi quan trọng trong nhận thức về tôn giáo và giải quyết vấn đề tôn giáo, đưa ra nhiều chủ trương, chính sách đúng đắn, phù hợp, đảm bảo quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo và phát huy vai trò của tôn giáo trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Việc nghiên cứu và vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin về tôn giáo là một yêu cầu quan trọng để sử học thực sự trở thành một khoa học, góp phần vào việc xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Để sử học thực sự trở thành một khoa học, cần đảm bảo nguyên tắc lịch sử cụ thể, phân tích mọi hiện tượng trong bối cảnh lịch sử cụ thể, tránh những áp đặt chủ quan hoặc những kết luận phiến diện.
