Nguyễn Tuân, một nhà văn tài hoa, uyên bác, suốt đời tìm kiếm và khám phá cái đẹp, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học Việt Nam. Phong cách nghệ thuật độc đáo và cái tôi cá tính của ông được thể hiện rõ nét trong tùy bút “Người lái đò sông Đà,” trích từ tập “Sông Đà.” Tác phẩm này, ra đời sau Cách mạng tháng Tám, không chỉ ca ngợi vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên Tây Bắc mà còn tôn vinh những con người lao động bình dị nơi đây.
Sông Đà: Hung Bạo và Trữ Tình
Lời đề từ đầu tiên, mượn từ nhà thơ Ba Lan, “Đẹp vậy thay, tiếng hát trên dòng sông,” thể hiện cảm xúc mãnh liệt trước vẻ đẹp của sông Đà và con người gắn bó với nó. Lời đề từ thứ hai, “Chúng thủy giai đông tẩu, Đà giang độc bắc lưu” (Mọi con sông đều chảy về hướng đông, chỉ có sông Đà chảy về hướng bắc), bộc lộ cá tính độc đáo của dòng sông.
Sông Đà được khắc họa với hai mặt đối lập: hung bạo và trữ tình. Vẻ hung bạo của sông Đà được thể hiện qua những vách đá dựng đứng, ghềnh Hát Loóng hiểm trở, những hút nước xoáy sâu và trận địa đá đầy mai phục.
- Vách đá bờ sông: “Dựng vách thành…” tạo cảm giác về sự hiểm trở, “ngồi trong khoang đỏ qua quãng ấy đang mùa hè mà cũng thấy lạnh” gợi cảm giác rùng rợn.
- Ghềnh Hát Loóng: “Dài hàng cây số nước xô đá, đá xô sóng…” tạo ra âm thanh kinh hãi kéo dài.
- Hút nước: “Trên sông bỗng có những cái hút nước giống như cái giếng bê tông thả xuống sông làm móng cầu” thể hiện sự dữ dằn, hung ác.
- Trận địa đá: “Sóng một đã trắng xóa cả một chân trời đá,” đá “mai phục, nhổm, vồ lấy” như những quân sĩ được huấn luyện tinh nhuệ.
Ở khía cạnh trữ tình, sông Đà hiện lên với vẻ đẹp mềm mại, quyến rũ.
- Nhìn từ trên cao: Sông Đà như “dây thừng ngoằn ngoèo,” “áng tóc trữ tình,” mùa xuân có “màu xanh ngọc bích,” thu “lừ lừ chín đỏ.”
- Nhìn từ trong rừng sâu: Sông Đà như “cố nhân,” có ánh sáng “loang loáng như trẻ con chiếu gương vào mắt,” như “nắng tháng ba Đường thi.”
- Từ trên thuyền: “Bờ sông như một bờ tiền sử,” “hồn nhiên như một nỗi niềm cổ tích tuổi xưa,” thiên nhiên mơn mởn với lá ngô non và “con hươu thơ ngộ.”
Người Lái Đò: Anh Hùng Giữa Sóng Gió
Hình ảnh người lái đò sông Đà được xây dựng như một người anh hùng, không khác gì Huấn Cao trong quan niệm của Nguyễn Tuân trước cách mạng. Ông là người lao động bình dị, vô danh, nhưng lại mang trong mình phẩm chất cao đẹp.
- Lai lịch: Ngoại hình “tay lêu nghêu… chất mun” thể hiện sự vất vả, dãi dầu của người lao động sông nước.
- Công việc: Hàng ngày đối diện với hiểm nguy, sự hung bạo của sông Đà.
- Tài năng và tâm hồn:
- Từng trải, hiểu biết và có kinh nghiệm: “Trên sông Đà ông xuôi ngược hơn một trăm lần,” “nhớ tỉ mỉ… những luồng nước.”
- Mưu trí, dũng cảm, bản lĩnh và tài ba: “Nén đau giữ mái chèo, tỉnh táo chỉ huy bạn chèo…,” “nắm chắc binh pháp của thần sông thần núi,” “cưỡi đúng ngay trên bờm sóng, phóng thẳng thuyền vào giữa thác…”
- Nghệ sĩ tài hoa trên sông nước: Thích những khúc sông gồ ghề, ghềnh thác hiểm trở, coi việc chiến thắng “con thủy quái” là chuyện thường.
Người lái đò không chỉ là người lao động mà còn là một nghệ sĩ, yêu thích và hiểu rõ dòng sông, coi việc chinh phục nó như một cuộc chơi đầy hứng thú.
Phong Cách Nghệ Thuật Nguyễn Tuân
Qua “Người lái đò sông Đà,” Nguyễn Tuân đã thể hiện phong cách nghệ thuật tài hoa, độc đáo của mình. Ông sử dụng ngôn ngữ điêu luyện, trí tưởng tượng phong phú, vận dụng tri thức nhiều ngành nghệ thuật để xây dựng thành công hình tượng sông Đà và người lái đò.
Tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp của vùng đất Tây Bắc, vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước và vẻ đẹp của con người lao động, cống hiến cho đất nước.
