Ngân sách nhà nước (NSNN) đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo hoạt động của một quốc gia. Để hiểu rõ hơn về NSNN, chúng ta cần đi sâu vào các đặc điểm và vai trò của nó trong nền kinh tế – xã hội.
Theo khoản 14 Điều 4 Luật Ngân sách nhà nước 2015, NSNN được định nghĩa là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.
Những đặc điểm cốt lõi của Ngân sách nhà nước:
- Tính pháp lý cao: NSNN hoạt động dựa trên khuôn khổ pháp lý chặt chẽ, được quy định cụ thể trong Luật Ngân sách nhà nước và các văn bản pháp luật liên quan. Mọi hoạt động thu, chi đều phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định này.
- Chủ thể duy nhất: Nhà nước là chủ thể duy nhất có quyền sở hữu và quyết định đối với các khoản thu, chi của NSNN. Điều này đảm bảo sự tập trung quyền lực và trách nhiệm trong quản lý nguồn lực quốc gia.
- Hướng đến lợi ích chung: NSNN không chỉ đơn thuần là một công cụ tài chính mà còn là phương tiện để giải quyết các quan hệ lợi ích chung trong xã hội, đảm bảo sự công bằng và phát triển bền vững.
- Tính đa dạng: NSNN được chia thành nhiều quỹ nhỏ với mục đích sử dụng riêng biệt, phục vụ cho các lĩnh vực khác nhau như giáo dục, y tế, quốc phòng, an ninh,… Sự phân chia này giúp đảm bảo nguồn lực được phân bổ hiệu quả và đáp ứng nhu cầu đa dạng của xã hội.
- Tính phi lợi nhuận trực tiếp: Hoạt động thu, chi của NSNN được thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả trực tiếp. Điều này có nghĩa là các khoản chi không nhằm mục đích sinh lời mà hướng đến các mục tiêu công cộng và phúc lợi xã hội.
Vai trò quan trọng của Ngân sách nhà nước:
- Duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước: NSNN cung cấp nguồn tài chính để đảm bảo hoạt động thường xuyên của các cơ quan nhà nước, từ trung ương đến địa phương, giúp duy trì trật tự xã hội và thực hiện các chức năng quản lý nhà nước.
- Định hướng phát triển kinh tế: NSNN có vai trò định hướng phát triển sản xuất vào các vùng, lĩnh vực ưu tiên, góp phần hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý và nâng cao năng lực cạnh tranh của quốc gia.
- Ổn định kinh tế vĩ mô: NSNN là công cụ quan trọng để điều tiết thị trường, bình ổn giá cả, kiềm chế lạm phát, đảm bảo sự ổn định của nền kinh tế và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.
- Điều tiết thu nhập và đảm bảo an sinh xã hội: Thông qua thuế và các quỹ phúc lợi xã hội, NSNN thực hiện chức năng điều tiết thu nhập, giảm thiểu bất bình đẳng xã hội và đảm bảo an sinh cho các đối tượng yếu thế trong xã hội.
- Dự phòng rủi ro: NSNN tạo lập quỹ dự trữ quốc gia để ứng phó với các tình huống khẩn cấp như thiên tai, dịch bệnh, hoặc các nhiệm vụ đột xuất, cấp thiết khác, đảm bảo sự ổn định và an toàn của quốc gia.
- Mở rộng quan hệ đối ngoại: NSNN là công cụ để mở rộng quan hệ đối ngoại, thúc đẩy quá trình hợp tác và hội nhập quốc tế, nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.
Công dân có quyền và nghĩa vụ liên quan đến ngân sách nhà nước theo Điều 34 Luật Ngân sách nhà nước 2015, bao gồm: nộp đầy đủ các khoản thuế, phí; sử dụng vốn và kinh phí đúng mục đích; chấp hành quy định về kế toán, thống kê và công khai ngân sách; và tham gia giám sát cộng đồng về tài chính – ngân sách.
Việc lập dự toán ngân sách nhà nước hằng năm phải dựa trên các căn cứ quy định tại Điều 41 Luật Ngân sách nhà nước 2015, bao gồm: nhiệm vụ phát triển kinh tế – xã hội; nhiệm vụ cụ thể của các bộ, ngành, địa phương; quy định của pháp luật về thuế, phí, lệ phí; phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi; văn bản pháp luật hướng dẫn xây dựng kế hoạch; kế hoạch tài chính trung hạn; tình hình thực hiện ngân sách năm trước; và số kiểm tra dự toán thu, chi ngân sách.
Việc phân bổ và giao dự toán cho các đơn vị sử dụng ngân sách nhà nước phải đảm bảo tuân thủ Điều 50 Luật Ngân sách nhà nước 2015, trong đó nhấn mạnh việc phân bổ đúng dự toán, đúng chính sách, chế độ, tiêu chuẩn, định mức chi, và đảm bảo đủ vốn cho các nhiệm vụ quan trọng.
Hiểu rõ về các đặc điểm và vai trò của NSNN là vô cùng quan trọng đối với cả nhà quản lý và công dân. Điều này giúp nâng cao hiệu quả quản lý và sử dụng nguồn lực quốc gia, đồng thời tăng cường sự giám sát của xã hội đối với hoạt động tài chính công, góp phần xây dựng một nền kinh tế – xã hội phát triển bền vững và công bằng.
