Văn học dân gian Việt Nam sở hữu những đặc điểm riêng biệt, tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo và khác biệt so với văn học viết. Ba đặc trưng cơ bản nhất là tính truyền miệng, tính tập thể và tính thực hành.
Tính truyền miệng là phương thức tồn tại cốt lõi của văn học dân gian. Khác với văn học viết sử dụng chữ viết để lưu trữ và truyền bá, văn học dân gian sống động nhờ lời nói.
-
Quá trình truyền khẩu: Các tác phẩm được sáng tác và lưu truyền qua nhiều thế hệ bằng lời nói, thông qua trí nhớ của cộng đồng. Mỗi người nghe, mỗi vùng miền có thể thêm bớt, chỉnh sửa, tạo ra những dị bản phong phú.
-
Diễn xướng dân gian: Văn học dân gian thường gắn liền với các hình thức diễn xướng như kể chuyện, hát ru, hò vè, diễn xướng sân khấu (chèo, tuồng, cải lương,…). Lời thơ, văn kết hợp với âm nhạc, điệu bộ, tạo nên những màn trình diễn hấp dẫn và dễ nhớ.
Tính tập thể là đặc điểm quan trọng thứ hai. Văn học dân gian không phải là sản phẩm của một cá nhân duy nhất mà là kết quả sáng tạo của cả cộng đồng.
- Quá trình sáng tác tập thể: Tác phẩm có thể bắt nguồn từ một cá nhân, nhưng sau đó được cộng đồng tiếp nhận, lưu truyền, sửa chữa, bổ sung và hoàn thiện dần theo thời gian.
- Sở hữu chung: Mỗi tác phẩm văn học dân gian, sau khi ra đời, trở thành tài sản chung của cả cộng đồng. Mọi người đều có quyền sử dụng, chỉnh sửa, bổ sung để làm cho tác phẩm hay hơn, phù hợp hơn với nhu cầu và thị hiếu của mình.
Tính thực hành gắn liền với các sinh hoạt đời sống cộng đồng.
- Môi trường sáng tác: Phần lớn các tác phẩm văn học dân gian ra đời trong các sinh hoạt tập thể như lao động sản xuất, vui chơi giải trí, lễ hội truyền thống,…
- Ảnh hưởng của sinh hoạt cộng đồng: Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học dân gian chịu sự chi phối mạnh mẽ của các sinh hoạt cộng đồng này. Ví dụ, những bài hò thường có nhịp điệu phù hợp với các hoạt động lao động (hò chèo thuyền, hò kéo lưới,…).
Tóm lại, tính truyền miệng, tính tập thể và tính thực hành là ba đặc trưng cơ bản, xuyên suốt quá trình sáng tạo và lưu truyền văn học dân gian, phản ánh sự gắn bó mật thiết giữa văn học và đời sống cộng đồng, là những yếu tố quan trọng tạo nên bản sắc văn hóa riêng của dân tộc.
