Nguyễn Trãi, bậc đại thi hào của dân tộc, không chỉ để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử với áng “Bình Ngô Đại Cáo” hùng tráng mà còn ghi dấu ấn trong lòng người đọc qua những vần thơ Quốc âm và chữ Hán đầy cảm xúc. Trong số đó, bài “Mộ xuân tức sự” (Cuối Xuân Tức Sự) là một tác phẩm đặc sắc, được nhà thơ Khương Hữu Dụng dịch thành “Cuối xuân tự sự”:
Suốt ngày nhàn nhã khép phòng văn
Khách tục không ai bén mảng gần
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã muộn
Đầy sân mưa bụi nở hoa xoan.
Bài thơ tái hiện những sự việc diễn ra vào một ngày cuối xuân, khi Nguyễn Trãi lui về ẩn dật tại Côn Sơn, mang theo tâm trạng của một người không được tin dùng, thậm chí bị nghi kị và gièm pha. Không gian thơ thu hẹp trong phòng văn, vắng lặng, tách biệt khỏi sự ồn ào, náo nhiệt của thế gian. Phải chăng, đó là sự tìm kiếm chốn “tiên cảnh” để ẩn mình giữa rừng nho biển thánh, đắm mình trong tư tưởng đạo đức của người xưa từ những trang sách cũ?
Lời thơ nhẹ nhàng nhưng ẩn chứa sự chua cay, bực bội và nỗi niềm khó chịu của nhà thơ. Một người vốn luôn hành động vì nước, vì dân như Nguyễn Trãi, giờ đây phải bó mình trong bốn bức tường, “suốt ngày nhàn nhã”. Chứng kiến cảnh đất nước lầm than, dân chúng khổ sở, ông đau lòng nhưng bất lực.
Thời bấy giờ, những bậc công thần có lòng yêu nước thương dân như Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo đều bị gian thần hãm hại. Triều đình chỉ còn lại bè lũ xu nịnh, âm mưu củng cố địa vị bằng những thủ đoạn gian ác. Nguyễn Trãi chọn cách lánh xa bọn gian thần, từ chối mọi giao tiếp, giữ cho mình thái độ “lánh đục tìm trong”, dù phải chịu đựng sự cô đơn. Sự thanh cao ấy thể hiện qua việc nhà thơ cố gắng ẩn mình để giữ sự trong sạch, từ bỏ phú quý để không phải sống cùng những kẻ xấu xa.
Thái độ sống ấy, thực chất là sự bất đắc dĩ, là con đường cùng nên mới phải giam mình như vậy. Tuy giam mình trong phòng văn nhỏ bé, nhưng tâm hồn Nguyễn Trãi vẫn rộng mở với gió trời. Dù cửa đóng, mùa xuân vẫn tràn vào qua tiếng cuốc khắc khoải, qua hương hoa xoan thoảng nhẹ.
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã muộn
Đầy sân mưa bụi nở hoa xoan.
Nguyễn Trãi cảm nhận xuân qua tiếng cuốc và hương thơm, nhận ra hoa xoan đang nở trong làn mưa bụi. Tiếng cuốc gọi hè không chỉ nhắc nhở mùa xuân tàn mà còn gợi lên âm vang về đất nước. Ông linh cảm được số phận của đất nước, của nhân dân. Chim cuốc, hóa thân của Thục Đế mất nước, ôm mãi mối hờn khôn nguôi. Dù ở trong phòng văn, Nguyễn Trãi vẫn luôn nghĩ đến hoàn cảnh khó khăn của đất nước. Ông cũng chạnh lòng nghĩ đến tuổi xuân đã muộn của mình.
Nỗi day dứt không nguôi ấy hóa thành những dòng thơ hàm súc. Dù trong hoàn cảnh nào, Nguyễn Trãi vẫn không nguôi ngoai được lòng yêu nước thương dân.
Bài thơ khép lại với hình ảnh hoa xoan hé nở trong làn mưa bụi. Hoa xoan, loài hoa dân dã quen thuộc của quê hương, gợi cảm như niềm hy vọng hé nở trong lòng người sau cuộc phong ba.
Bản dịch của Khương Hữu Dụng giản dị, trong sáng, thể hiện được tính cách và tâm hồn của Nguyễn Trãi. Về tiết tấu, bản dịch đã thoát khỏi khuôn sáo để có được âm điệu nhẹ nhàng, đa dạng. “Cuối xuân tức sự” không chỉ là bài thơ hay mà còn cô đúc tâm tình và tư tưởng cao quý của một thi hào đáng để người đời sau suy ngẫm và học hỏi.
Đứng trước cảnh đất nước lầm than, nhân dân khổ cực, nhiều bậc nho sĩ tự giam mình nơi yên tĩnh, mong muốn góp sức cho đất nước. Bài thơ không chỉ có nghệ thuật hay mà còn thể hiện khí phách kiên cường, hiên ngang của một nho sĩ trước nghịch cảnh.
