Xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX chứng kiến sự xáo trộn lớn lao khi chế độ phong kiến suy tàn và thực dân Pháp xâm lược. Trong bối cảnh ấy, những giá trị truyền thống bị đảo lộn, và sự lố lăng, kệch cỡm lên ngôi. Nguyễn Khuyến, nhà thơ trào phúng bậc thầy, đã dùng ngòi bút sắc sảo để vạch trần những ung nhọt của xã hội, đặc biệt là sự suy đồi của nền khoa cử và sự xuất hiện của những kẻ “tiến sĩ giấy” – những người chỉ có danh mà không có thực.
Đạt học vị tiến sĩ vốn là niềm vinh quang của cả dòng họ, là biểu tượng của tài năng và tri thức. Nhưng đến thời Nguyễn Khuyến, danh hiệu này đã mất đi giá trị thiêng liêng, trở thành một thứ có thể mua bán, đổi chác. Những kẻ hữu danh vô thực xuất hiện ngày càng nhiều, khiến cho những người có thực tài phải ngậm ngùi nhìn thời cuộc.
Bài thơ “Tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến đã khắc họa một cách sâu sắc bi kịch và hài kịch của những con người này. Trên bề mặt, bài thơ miêu tả một hình nộm tiến sĩ làm bằng giấy, một món đồ chơi dân gian dành cho trẻ em trong dịp Tết Trung Thu. Hình ảnh “ông nghè tháng Tám” vốn là biểu tượng của lòng hiếu học và ý chí vươn lên, nhưng qua ngòi bút của Nguyễn Khuyến, nó lại trở thành một sự châm biếm sâu cay.
Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai.
Hình ảnh vị tiến sĩ oai phong với cờ, biển, cân, đai, lọng xanh, ghế chéo hiện ra trước mắt người đọc. “Biển” là tấm gỗ khắc chữ “ân tứ vinh quy”, “cân” là khăn, “đai” là vòng đeo ngang lưng – những thứ cao quý vua ban cho người đỗ đạt. Tuy nhiên, điệp từ “cũng” lặp đi lặp lại cùng với cụm từ “có kém ai” lại gợi lên sự giả dối, học đòi.
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.
Hóa ra, vị tiến sĩ kia chỉ là một hình nộm làm bằng giấy, bên ngoài thì oai phong lẫm liệt nhưng bên trong lại rỗng tuếch. Nguyễn Khuyến đã sử dụng nghệ thuật đối một cách tài tình, “mảnh giấy” đối với “thân giáp bảng”, “nét son” đối với “mặt văn khôi”, để làm nổi bật sự rẻ mạt, vô nghĩa của danh hiệu tiến sĩ trong thời đại suy đồi.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ,
Cái giá khoa danh ấy mới hời.
Hai câu luận thể hiện sự đánh giá chủ quan của tác giả. “Sao mà nhẹ”, “ấy mới hời” – những cụm từ cảm thán thể hiện sự coi thường, khinh rẻ đối với danh hiệu tiến sĩ. Ngày xưa, việc đỗ đạt là một gánh nặng trách nhiệm, nhưng nay, nó lại trở nên nhẹ bẫng vì chỉ là một thứ giả tạo, mua bán được.
Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh choẹ,
Tưởng rằng đồ thật hoá đồ chơi.
Hai câu kết là một lời kết luận đầy chua xót. “Ghế chéo lọng xanh” vẫn gợi lên dáng vẻ oai vệ, nhưng hai chữ “bảnh choẹ” đã vạch trần sự giả dối, kệch cỡm. Hóa ra, vị tiến sĩ kia chỉ là một thứ “đồ chơi”, một con rối bị giật dây. Xã hội bát nháo, triều đình bù nhìn chỉ có thể sản sinh ra những thứ hàng mã như vậy.
Nguyễn Khuyến đã táo bạo đưa những từ ngữ đời thường vào thơ Đường luật, khiến cho thể thơ này trở nên gần gũi và giàu tính hiện thực hơn. Ông phát hiện ra mâu thuẫn đáng cười ở đối tượng qua những nét đối lập của sự đồng dạng, giống nhau (tiến sĩ thật – tiến sĩ giấy).
Lối trào phúng của Nguyễn Khuyến là lối trào phúng gián tiếp, kín đáo và thâm thúy. Để hiểu được tiếng cười của ông, người đọc phải giải mã những lớp ngôn từ, ẩn ngữ. Nguyễn Khuyến hiểu đối tượng sâu sắc vì ông là con đẻ của chế độ khoa cử triều Nguyễn và là người đạt đến đỉnh cao vinh quang của học vấn đương thời. Tuy nhiên, ông đã dần đánh mất niềm tin vào chế độ, vào triều đình, vào vốn học vấn của mình.
Tính tự trào của bài thơ cũng hé mở cho ta thấy một cuộc đối thoại và một cuộc tự đối thoại của nhà thơ với chính mình – tiếng nói phản tỉnh của một người trong cuộc. Đó cũng chính là tiếng nói phản chính thống, một hành vi tưởng như là nói ngược nhưng thực chất lại phản ánh một cách chính xác nhất bản chất của xã hội và sự tha hóa của lớp người đại diện cho tinh hoa của thể chế đương thời.
“Tiến sĩ giấy” không chỉ là thành tựu nghệ thuật tiêu biểu của thơ Nguyễn Khuyến mà còn là một trong những hình tượng điển hình có giá trị nhất của văn học trào phúng Việt Nam. Hình tượng “tiến sĩ giấy” mang giá trị phổ biến, chỉ những kẻ bề ngoài mang danh của người có học thức cao nhất nhưng thực chất bên trong lại không tương xứng. Những nhân vật đó thời nào cũng có, đặc biệt trong những giai đoạn mà những giá trị thật giả lẫn lộn, đồng tiền lên ngôi.