“Tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm trào phúng sâu sắc, không chỉ phê phán xã hội đương thời mà còn gợi mở nhiều suy ngẫm về giá trị thực chất và hình thức. Bài thơ sử dụng hình ảnh “ông nghè tháng Tám” để đả kích những kẻ hữu danh vô thực, đồng thời thể hiện nỗi đau của nhà thơ trước sự suy đồi của nền giáo dục và xã hội. Để hiểu rõ hơn về tác phẩm, chúng ta cần đi sâu vào phân tích từng khía cạnh: nội dung, bố cục, nghệ thuật và ý nghĩa.
Bài thơ “Tiến sĩ giấy” được Nguyễn Khuyến sáng tác trong bối cảnh xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược và thiết lập chế độ thuộc địa. Nền khoa cử lúc bấy giờ đã bị tha hóa, trở thành công cụ để kiếm chác danh lợi, chứ không còn là con đường để người tài ra giúp nước. Những “ông nghè” đỗ đạt cao nhưng lại rỗng tuếch về kiến thức và đạo đức, chỉ là những “tiến sĩ giấy” vô dụng.
Bài thơ có thể chia làm ba phần:
- Hai câu đề: Giới thiệu hình ảnh “tiến sĩ giấy” với những biểu hiện bên ngoài hào nhoáng: “Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai/ Cũng gọi ông nghè có kém ai”.
- Hai câu thực và hai câu luận: Phơi bày bản chất bên trong rỗng tuếch của “tiến sĩ giấy”: “Mảnh giấy làm nên thần giáp bảng/ Nét son điểm rõ mặt văn khôi/ Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?/ Cái giá khoa danh ấy mới hời!”.
- Hai câu kết: Thể hiện sự mỉa mai, châm biếm sâu cay: “Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ/ Nghĩ rằng đồ thật, hoá đồ chơi!”.
Nguyễn Khuyến đã sử dụng hàng loạt biện pháp nghệ thuật đặc sắc để làm nổi bật nội dung trào phúng của bài thơ. Phép đối được sử dụng triệt để ở hai câu thực và hai câu luận, tạo ra sự tương phản gay gắt giữa hình thức bên ngoài và bản chất bên trong của “tiến sĩ giấy”. Ngôn ngữ thơ giản dị, đời thường, nhưng lại rất sắc sảo, thâm thúy. Các từ ngữ như “mảnh giấy”, “nét son”, “tấm thân”, “cái giá” được đảo lên đầu câu để nhấn mạnh sự giả dối, phù phiếm của danh vọng.
Bên cạnh giá trị trào phúng xã hội, “Tiến sĩ giấy” còn mang ý vị tự trào. Nguyễn Khuyến, một người đỗ đạt cao, có tài năng thực sự, nhưng lại cảm thấy bất lực trước thời cuộc. Ông nhận ra rằng những kiến thức mà mình học được không giúp ích gì cho đất nước, khi mà xã hội đang bị tha hóa và suy đồi. Trong hình ảnh “tiến sĩ giấy”, có cả hình bóng của chính nhà thơ, một người trí thức bất lực trước thời đại.
Bài thơ “Tiến sĩ giấy” đặt ra một câu hỏi lớn về mối tương quan giữa cái danh và cái thực. Trong cuộc sống và trong học tập, chúng ta cần phải chú trọng đến thực chất, bản chất, năng lực thực sự của con người, chứ không nên quá coi trọng những danh hiệu, chức danh phù phiếm. Cái danh chỉ có giá trị khi nó phản ánh đúng cái thực, khi nó được xây dựng trên nền tảng của kiến thức, tài năng và đạo đức.
“Tiến sĩ giấy” là một bài thơ có giá trị vượt thời gian. Nó không chỉ phê phán xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX, mà còn có ý nghĩa đối với xã hội hiện đại. Trong bối cảnh hiện nay, khi mà bệnh hình thức, chạy theo danh vọng đang trở nên phổ biến, chúng ta cần phải suy ngẫm sâu sắc về những bài học mà Nguyễn Khuyến đã gửi gắm trong tác phẩm của mình. “Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai” liệu có phải là tất cả những gì chúng ta cần hướng đến? Hay chúng ta cần phải tìm kiếm những giá trị thực chất, bền vững hơn?
Để đạt được sự phát triển bền vững, xã hội cần phải xây dựng một nền giáo dục thực chất, đề cao năng lực thực sự của người học. Cần phải có những cơ chế đánh giá khách quan, công bằng, để lựa chọn và sử dụng những người tài đức thực sự. Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể tránh được tình trạng “tiến sĩ giấy” tràn lan, và xây dựng một xã hội văn minh, tiến bộ.
