“Công danh đã được hợp về nhàn, lành dữ âu chi thế nghị khen” – câu thơ mở đầu bài “Thuật hứng 24” của Nguyễn Trãi không chỉ là một lời tuyên ngôn về sự lựa chọn cá nhân, mà còn là một triết lý sống sâu sắc, vượt thời gian. Đó là sự hài hòa giữa cống hiến và tận hưởng, giữa trách nhiệm và tự do, giữa sự thanh thản trong tâm hồn và sự thị phi của thế gian.
Nguyễn Trãi, bậc khai quốc công thần, biểu tượng của sự liêm khiết và lòng yêu nước, chọn cuộc sống thanh nhàn sau những năm tháng cống hiến.
Câu thơ thể hiện một thái độ sống ung dung, tự tại, không bị ràng buộc bởi những giá trị vật chất hay danh vọng phù phiếm. Khi “công danh đã được hợp về nhàn”, tức là khi đã hoàn thành trách nhiệm với đất nước, với xã hội, con người ta có quyền tìm về với sự thanh thản, an nhiên trong tâm hồn. Việc “lành dữ âu chi thế nghị khen” cho thấy một sự vượt thoát khỏi những đánh giá, phán xét của người đời, sống thật với chính mình, theo đuổi những giá trị mà mình tin tưởng.
Triết lý này không hề cổ hủ hay tiêu cực, mà ngược lại, nó mang một ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Sau những năm tháng miệt mài cống hiến, con người cần có thời gian để nghỉ ngơi, tái tạo năng lượng, để suy ngẫm về cuộc đời và tìm kiếm những giá trị đích thực. Sự “nhàn” ở đây không phải là sự lười biếng, buông xuôi, mà là một trạng thái tinh thần, một sự tự do trong tâm hồn.
Cuộc sống điền viên giản dị, ao cạn vớt bèo cấy muống, đìa thanh phát cỏ ương sen, là hình ảnh biểu trưng cho sự thanh thản, hòa mình vào thiên nhiên.
Hai câu thơ tiếp theo thể hiện rõ hơn cuộc sống “nhàn” mà Nguyễn Trãi lựa chọn: “Ao cạn vớt bèo cấy muống, đìa thanh phát cỏ ương sen”. Đó là cuộc sống gần gũi với thiên nhiên, lao động chân tay, tự cung tự cấp. Trong cuộc sống ấy, con người ta tìm thấy sự bình yên, thanh thản, không còn bị cuốn vào vòng xoáy của danh lợi.
“Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc, thuyền chở yên hà nặng vạy then”. Hai câu thơ này là một bức tranh tuyệt đẹp về cuộc sống tinh thần phong phú của Nguyễn Trãi. “Phong nguyệt” (gió trăng) tượng trưng cho vẻ đẹp của thiên nhiên, cho những giá trị tinh thần cao đẹp. “Yên hà” (khói ráng) tượng trưng cho sự thanh bình, an lạc. Tất cả những điều đó đều “đầy qua nóc”, “nặng vạy then”, cho thấy tâm hồn của Nguyễn Trãi luôn tràn đầy niềm vui, sự lạc quan.
Thuyền chở yên hà nặng vạy then, kho thu phong nguyệt đầy qua nóc, thể hiện một tâm hồn lãng mạn, yêu thiên nhiên và cuộc sống thanh bình.
Nhưng điều quan trọng nhất, làm nên giá trị vĩnh cửu của bài thơ, chính là hai câu kết: “Bui có một lòng trung lẫn hiếu, mài chăng khuyết, nhuộm chăng đen”. Dù sống trong cảnh “nhàn”, dù không còn tham gia vào chính sự, Nguyễn Trãi vẫn luôn giữ vững “một lòng trung lẫn hiếu”. Đó là lòng yêu nước thương dân, là đạo làm người, là những giá trị đạo đức cao đẹp mà ông luôn theo đuổi. Lòng trung hiếu ấy “mài chăng khuyết, nhuộm chăng đen”, tức là luôn bền vững, không gì có thể làm thay đổi.
Trong xã hội hiện đại, khi cuộc sống ngày càng trở nên hối hả, khi con người ta luôn bị cuốn vào những guồng quay của công việc, của danh vọng, triết lý “công danh đã được hợp về nhàn” càng trở nên актуальным. Nó nhắc nhở chúng ta rằng, bên cạnh những mục tiêu vật chất, chúng ta cần phải quan tâm đến đời sống tinh thần, đến sự cân bằng trong cuộc sống. Chúng ta cần biết khi nào nên dừng lại, khi nào nên “hợp về nhàn”, để tìm lại sự thanh thản, an nhiên trong tâm hồn.
Sống một cuộc đời ý nghĩa không chỉ là cống hiến hết mình cho xã hội, mà còn là biết tận hưởng những điều tốt đẹp mà cuộc sống mang lại, biết sống thật với chính mình, theo đuổi những giá trị mà mình tin tưởng. Đó chính là thông điệp mà Nguyễn Trãi muốn gửi gắm đến chúng ta qua bài thơ “Thuật hứng 24”.
