Con sông Đà hiện lên trong trang văn Nguyễn Tuân không chỉ là một dòng chảy vô tri, mà là một thực thể sống động, mang trong mình vẻ đẹp trữ tình, hùng vĩ và cả sự bí ẩn khôn lường. Trong đó, khoảnh khắc “con sông Đà gợi cảm… đã có lần tôi nhìn sông Đà như một cố nhân” là một điểm sáng, một sự thăng hoa trong cảm xúc và nhận thức của nhà văn.
Ngay từ góc nhìn từ trên cao, Sông Đà đã phô diễn vẻ đẹp mềm mại, quyến rũ. Dòng sông uốn lượn như “cái dây thừng ngoằn ngoèo” nhưng đồng thời lại “tuôn dài tuôn dài như một áng tóc trữ tình”.
Vẻ đẹp ấy không chỉ đến từ hình dáng mà còn từ màu sắc, từ sự hòa quyện với thiên nhiên Tây Bắc. “Đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân”. Hoa ban trắng tinh khiết, hoa gạo đỏ rực, khói núi Mèo huyền ảo, tất cả tạo nên một bức tranh sơn thủy hữu tình, đầy chất thơ. Chính cái nhìn từ trên cao đã làm nổi bật lên vẻ gợi cảm, quyến rũ của dòng sông, khiến người ta liên tưởng đến một thiếu nữ Tây Bắc đang khoe sắc.
Nhưng vẻ đẹp của Sông Đà không chỉ dừng lại ở đó. Nó còn biến đổi theo thời gian, theo mùa. Màu nước sông Đà mỗi mùa lại mang một sắc thái riêng.
- Mùa xuân, sông Đà “xanh màu xanh ngọc bích”, tươi sáng và trong trẻo.
- Mùa thu, sông Đà “lừ lừ chín đỏ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa, lừ lừ cái màu đỏ giận dữ ở một người bất mãn bực bội gì mỗi độ thu về”.
Sự thay đổi sắc màu này không chỉ là sự thay đổi về mặt thị giác mà còn là sự thay đổi về mặt cảm xúc. Sông Đà không chỉ là một dòng sông mà còn là một tấm gương phản chiếu tâm trạng của con người, của đất trời.
Và rồi, khi đứng trên bờ bãi Sông Đà, một cảm xúc đặc biệt trào dâng trong lòng nhà văn.
Nước sông Đà “loang loáng như trẻ con nghịch chiếu gương vào mắt mình rồi bỏ chạy”, nắng sông Đà mang vẻ đẹp “Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu”, bờ bãi sông Đà là thế giới của “chuồn chuồn bươm bướm trên sông Đà”. Tất cả những hình ảnh đó gợi nhớ về một quá khứ tươi đẹp, về những kỷ niệm êm đềm. Chính vì thế, khi gặp lại Sông Đà, tác giả đã thốt lên “Chao ôi”, “vui như thấy nắng giòn tan sau thời kì mưa dầm”, “vui như nối lại chiêm bao đứt quãng”. Và trong khoảnh khắc ấy, Sông Đà không còn là một dòng sông vô tri vô giác nữa mà đã trở thành một “cố nhân”, một người bạn tri kỷ đã lâu ngày gặp lại.
Chính cái nhìn ấy, cái cảm xúc ấy đã làm cho Sông Đà trở nên gần gũi, thân thương hơn bao giờ hết. Sông Đà không còn là một thử thách, một “kẻ thù” mà là một phần của cuộc sống, của tâm hồn. Sông Đà gợi cảm không chỉ ở vẻ đẹp bên ngoài mà còn ở vẻ đẹp bên trong, ở những giá trị tinh thần mà nó mang lại. Đó là tình yêu quê hương, đất nước, là niềm tự hào về vẻ đẹp của thiên nhiên, là sự trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống.
Từ giữa lòng sông, khi lênh đênh trên thuyền, Nguyễn Tuân lại cảm nhận được một vẻ đẹp khác của Sông Đà: vẻ đẹp tĩnh lặng, cổ kính.
“Cảnh ven sông ở đây lặng tờ. Hình như từ thời Lý, Trần, Lê cũng lặng tờ đến thế mà thôi”. Sự tĩnh lặng ấy gợi nhớ về một dòng chảy thời gian bất tận, về những thăng trầm của lịch sử. Sông Đà không chỉ là một dòng sông mà còn là một chứng nhân lịch sử, một người bạn đồng hành của dân tộc.
Sông Đà, qua ngòi bút tài hoa của Nguyễn Tuân, đã trở thành một biểu tượng của vẻ đẹp Việt Nam. Đó là vẻ đẹp hùng vĩ, dữ dội nhưng cũng đầy trữ tình, quyến rũ. Đó là vẻ đẹp của thiên nhiên, của con người, của lịch sử và văn hóa. Và trên hết, đó là vẻ đẹp của tình yêu quê hương, đất nước. Sông Đà gợi cảm, bởi nó khơi gợi trong lòng người đọc những cảm xúc sâu sắc, những suy tư về cuộc đời và con người. Và khoảnh khắc “đã có lần tôi nhìn sông Đà như một cố nhân” là một minh chứng cho sự gắn bó sâu sắc giữa con người và thiên nhiên, giữa nhà văn và dòng sông.
