Trong dòng chảy lịch sử nhân loại, con lợn, hay heo, đã sớm gắn bó mật thiết với đời sống con người, có lẽ chỉ sau chó và mèo. Dù không mang mối quan hệ “bạn bè” như chó mèo, nhưng hình ảnh con lợn vẫn in đậm dấu ấn trong văn hóa và ẩm thực.
Ca dao xưa có câu: “Con gà cục tác lá chanh. Con Lợn ủn ỉn Mua Hành Cho Tôi. Con chó khóc đứng khóc ngồi. Bà ơi đi chợ mua tôi đồng riềng.” Câu ca dao này phần nào hé lộ mối quan hệ mật thiết giữa chó, gà, lợn trong đời sống con người, đặc biệt là dưới góc độ ẩm thực. Câu “Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi” thể hiện vai trò quan trọng của lợn trong bữa ăn hàng ngày của gia đình Việt.
BÊN BẾP LỬA TIẾN HÓA: LỢN TRONG ĐỜI SỐNG THƯỜNG NHẬT
Mức độ quan trọng và gần gũi của động vật được thuần hóa thường được đo bằng khoảng cách của chúng với bếp lửa. Chó và mèo, với vai trò là thú cưng, thường ở gần bếp lửa hơn cả. Lợn tuy xa bếp lửa hơn, nhưng vẫn gần hơn so với trâu bò và có lẽ tương đương với gà. Ở Việt Nam, con người bắt đầu nuôi lợn từ khoảng 3.000 năm trước, trước cả khi nuôi trâu bò. Các di chỉ khảo cổ học có niên đại từ Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn đã phát hiện xương và sọ lợn, chứng tỏ tổ tiên ta đã nuôi lợn từ rất sớm.
Mặc dù thường bị gắn với hình ảnh phàm ăn, bẩn thỉu, nhưng thực tế lợn không hề xấu xí như vậy. Lợn tượng trưng cho sự phồn thực, tính dục và cuộc sống sung túc. Hình ảnh “con heo đất” còn là biểu tượng cho tài chính, tiết kiệm. Trong các lễ cúng quan trọng, người ta vẫn dùng thủ lợn (đầu đuôi lợn) như một vật phẩm cúng tế không thể thiếu. “Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi” không chỉ là hình ảnh quen thuộc mà còn mang ý nghĩa cầu mong sự ấm no, đủ đầy.
CON HEO TRONG TRANH DÂN GIAN: BIỂU TƯỢNG CỦA SỰ PHỒN THỊNH
Trong nghệ thuật, hình tượng con lợn không xuất hiện nhiều, cả ở phương Đông lẫn phương Tây. Ở Việt Nam, vị trí trang trọng của con lợn có lẽ chỉ thể hiện rõ nét trong tranh dân gian Đông Hồ (Bắc Ninh) và Kim Hoàng (Hà Nội).
Tranh Đông Hồ nổi tiếng với hai bức “Lợn ăn cây ráy” và “Lợn nái”. Trên mình lợn trong cả hai bức tranh đều có vòng khoáy Âm – Dương, tượng trưng cho sự phát triển và sinh sôi nảy nở. Bức “Lợn nái” vẽ lợn mẹ trắng hồng, mắt lờ đờ, miệng hé, cùng năm lợn con năm màu lúc nhúc dưới chân, thể hiện sự khỏe mạnh, căng tràn sức sống. Trong khi đó, bức “Lợn ăn cây ráy” lại phô diễn sức sung mãn, dáng vẻ khỏe khoắn của con lợn đang sục mõm vào cây ráy. Hiếm có vật nuôi nào lại được thể hiện với nhiều ước vọng gần gũi và trực diện như lợn.
Điều con người mong muốn nhất – ấm no, sung túc – được thể hiện trọn vẹn trên những bức tranh này.
Nếu kỹ thuật làm tranh Đông Hồ thuần in theo khuôn ván khắc, tranh Hàng Trống là in và tô màu, thì tranh Kim Hoàng kết hợp cả in, tô màu và vẽ. Sự phong phú trong kỹ thuật này giúp tranh dân gian Kim Hoàng uyển chuyển về nét và đa dạng về mảng. Làng nghề tranh dân gian Kim Hoàng ngày nay không còn, nhưng những bức tranh đẹp vẫn được nhiều người nhắc nhớ, trong đó có tranh vẽ lợn. Trên nền đỏ của giấy điều, con lợn được in bằng mảng đen với các nét vẽ thêm vào bằng màu trắng. Sự khỏe khoắn của con lợn trong tranh Kim Hoàng thể hiện qua nét vẽ đơn giản, mạnh mẽ, vừa ước lệ, phóng khoáng, vừa cô đọng, đặc tả.
CON HEO TRONG ẤN ĐỘ GIÁO: HÓA THÂN CỦA THẦN LINH
Trong Ấn Độ giáo, thần Vishnu, một trong ba vị thần tối cao, là đấng bảo hộ, đảm bảo sự chiến thắng của điều thiện đối với cái ác. Kiếp thứ 3 trong 10 kiếp của thần Vishnu là một con heo rừng khổng lồ, hóa thân của vị thần này.
***
Khi con người bắt đầu chú ý đến việc gây dựng nguồn thực phẩm dự trữ, con heo là loài vật đầu tiên được thuần hóa. Cùng với sự phát triển, nhân loại thuần hóa thêm nhiều loài gia súc khác như trâu bò, gà vịt, thỏ, dê cừu… Nhưng ở góc độ thực phẩm, đến nay chưa loài gia súc nào vượt qua được heo. Xét ở góc độ nào đó, có thể thấy nhãn quan tuyệt vời của người nguyên thủy khi đã đúng ngay ở lần lựa chọn đầu tiên. Chuyện về sự lựa chọn này là một câu chuyện dài, hẹn một dịp khác sẽ kể hầu các bạn! “Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi” vì thế mà trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực Việt Nam.
Đông A
