Chủ nghĩa tư bản độc quyền (tiếng Anh: Monopoly Capitalism) là giai đoạn phát triển cao của chủ nghĩa tư bản, khi các tổ chức độc quyền chi phối nền kinh tế. Thay vì cạnh tranh tự do, các tập đoàn lớn kiểm soát thị trường, thao túng giá cả và bóp nghẹt sự cạnh tranh. Bản chất của nó vẫn là tư bản chủ nghĩa, nhưng quy luật lợi nhuận độc quyền thay thế quy luật lợi nhuận bình quân.
Hình ảnh minh họa sự tập trung quyền lực kinh tế vào tay một số ít tập đoàn lớn, thể hiện bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền.
Nguyên nhân hình thành chủ nghĩa tư bản độc quyền
Sự chuyển đổi từ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do sang chủ nghĩa tư bản độc quyền không phải là ngẫu nhiên, mà là kết quả của một loạt các yếu tố tác động lẫn nhau:
- Sự phát triển của lực lượng sản xuất: Tiến bộ khoa học kỹ thuật thúc đẩy sự ra đời của các ngành công nghiệp mới, đòi hỏi quy mô sản xuất lớn và trình độ tập trung vốn cao.
- Cạnh tranh tự do: Cạnh tranh khốc liệt buộc các doanh nghiệp phải không ngừng cải tiến kỹ thuật, tăng quy mô tích lũy. Các doanh nghiệp nhỏ yếu bị thôn tính hoặc phải liên kết với nhau để tồn tại, dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền.
- Khủng hoảng kinh tế: Khủng hoảng làm phá sản nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa, thúc đẩy quá trình tập trung sản xuất và hình thành các tổ chức độc quyền lớn mạnh hơn.
- Tín dụng tư bản chủ nghĩa: Sự phát triển của hệ thống tín dụng tạo điều kiện cho các doanh nghiệp mở rộng quy mô sản xuất, đẩy nhanh quá trình tập trung vốn.
Đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền
Chủ nghĩa tư bản độc quyền có những đặc điểm kinh tế cơ bản sau:
-
Tập trung sản xuất và thống trị của các tổ chức độc quyền:
Quá trình tích tụ và tập trung sản xuất đạt đến trình độ cao, dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền. Các tổ chức này là sự liên minh giữa các nhà tư bản lớn, nắm giữ phần lớn sản phẩm của một ngành, chi phối quá trình sản xuất và lưu thông.
-
Tư bản tài chính và đầu sỏ tài chính:
Tích tụ và tập trung tư bản trong ngân hàng dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền trong lĩnh vực tài chính. Các ngân hàng lớn nắm giữ phần lớn vốn tiền tệ của xã hội, trở thành thế lực chi phối các hoạt động kinh tế.
Tư bản tài chính là sự dung hợp giữa tư bản độc quyền ngân hàng và tư bản độc quyền công nghiệp. Các tổ chức tài chính lớn tham gia vào việc điều hành và kiểm soát các ngành công nghiệp quan trọng. Từ đó, hình thành nên tầng lớp đầu sỏ tài chính nắm giữ quyền lực kinh tế và chính trị to lớn.
-
Xuất khẩu tư bản:
Xuất khẩu tư bản trở thành một đặc điểm quan trọng của chủ nghĩa tư bản độc quyền. Các nước tư bản phát triển đầu tư vốn ra nước ngoài để khai thác tài nguyên, chiếm đoạt lợi nhuận và mở rộng thị trường.
Xuất khẩu tư bản có hai hình thức chính: xuất khẩu tư bản trực tiếp (đầu tư trực tiếp vào sản xuất kinh doanh) và xuất khẩu tư bản gián tiếp (cho vay để thu lợi tức).
-
Phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các liên minh độc quyền quốc tế:
Việc xuất khẩu tư bản dẫn đến sự phân chia thị trường thế giới giữa các tổ chức độc quyền. Các tập đoàn đa quốc gia cạnh tranh gay gắt để giành giật thị trường tiêu thụ, nguồn nguyên liệu và lĩnh vực đầu tư có lợi nhuận cao.
-
Phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc:
Các cường quốc đế quốc sử dụng sức mạnh quân sự và chính trị để xâm chiếm thuộc địa, biến các nước này thành thị trường tiêu thụ, nguồn cung cấp nguyên liệu và nhân công giá rẻ. Chủ nghĩa đế quốc là biểu hiện của chủ nghĩa tư bản độc quyền trong lĩnh vực chính trị và quân sự.
Chủ nghĩa tư bản độc quyền không chỉ là một giai đoạn phát triển kinh tế, mà còn là một hệ thống chính trị – xã hội với những mâu thuẫn sâu sắc. Sự tập trung quyền lực kinh tế vào tay một số ít người dẫn đến bất bình đẳng gia tăng, khủng hoảng kinh tế và xung đột xã hội.
