“Chiều hôm nhớ nhà” của Bà Huyện Thanh Quan, một tuyệt phẩm thơ Nôm thế kỷ XIX, khắc họa nỗi nhớ nhà da diết, thấm đượm tâm trạng của người lữ thứ nơi đất khách. Bài thơ không chỉ là bức tranh phong cảnh chiều tà mà còn là tiếng lòng sâu kín, là nỗi niềm của một tâm hồn hướng về quê hương.
Ánh chiều tà được gợi lên qua những dòng thơ đầu tiên, mở ra không gian bâng khuâng, xao xuyến:
“Chiều trời bảng lảng bóng hoàng hôn,
Tiếng ốc xa đưa vẳng trống dồn.”
Hai chữ “bảng lảng” gợi lên ánh sáng nhạt nhòa của buổi chiều muộn, khi mặt trời dần khuất sau đường chân trời. Không gian trở nên mơ hồ, bảng lảng, nhuốm màu buồn man mác. Tiếng ốc từ xa vọng lại, hòa cùng tiếng trống đồn, tạo nên âm thanh trầm hùng, vang vọng, khơi gợi nỗi nhớ quê hương da diết trong lòng người lữ thứ. Âm thanh ấy như một lời nhắc nhở về sự kết thúc của một ngày, về sự trở về, về những gì thân thuộc và yêu dấu.
Bức tranh quê được phác họa thêm sinh động qua những hình ảnh gần gũi, thân quen:
“Gác mái, ngư ông về viễn phố,
Gõ sừng, mục tử lại cô thôn.”
Hình ảnh ngư ông gác mái chèo, thong thả trở về bến sau một ngày đánh bắt, gợi lên sự bình yên, thanh thản của cuộc sống thôn quê. Tiếng gõ sừng trâu của mục đồng trên đường về làng càng làm tăng thêm không khí thanh bình, êm ả của buổi chiều tà. Những hình ảnh này đối lập với sự cô đơn, lạc lõng của người lữ thứ nơi đất khách, càng làm tăng thêm nỗi nhớ nhà da diết.
Không gian tiếp tục được mở rộng, bao la hơn với những hình ảnh thiên nhiên:
“Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi,
Dặm liễu sương sa khách bước dồn.”
“Ngàn mai gió cuốn” gợi lên sự bao la, rộng lớn của không gian. Cánh chim mỏi cánh bay về tổ giữa không gian bao la càng làm tăng thêm sự cô đơn, lạc lõng của người lữ khách nơi đất khách quê người. “Dặm liễu sương sa” gợi lên sự lạnh lẽo, heo hút của cảnh vật. Người lữ khách “bước dồn” trên con đường sương gió, càng cảm thấy mệt mỏi, cô đơn và khao khát được trở về quê hương.
Nỗi nhớ nhà được dồn nén, trào dâng trong hai câu kết:
“Kẻ chốn Chương Đài, người lữ thứ,
Lấy ai mà kể nỗi hàn ôn?”
“Chương Đài” là điển tích về nỗi nhớ quê hương, gợi lên sự chia ly, cách biệt. Người lữ thứ nơi đất khách, không biết tỏ cùng ai nỗi nhớ nhà da diết, nỗi cô đơn, lạnh lẽo trong lòng. Câu hỏi tu từ “Lấy ai mà kể nỗi hàn ôn?” thể hiện sự bế tắc, tuyệt vọng của người lữ thứ, đồng thời khơi gợi sự đồng cảm, sẻ chia trong lòng người đọc.
“Chiều hôm nhớ nhà” không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một bài thơ trữ tình sâu sắc. Bà Huyện Thanh Quan đã sử dụng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh gần gũi, kết hợp với điển tích, điển cố, để thể hiện một cách chân thực, sâu sắc nỗi nhớ nhà da diết, thấm đượm tâm trạng của người lữ thứ nơi đất khách. Bài thơ đã đi vào lòng người đọc bao thế hệ, trở thành một trong những tác phẩm tiêu biểu của thơ Nôm Việt Nam.
