“Chi Tiết Nghệ Thuật Là Gì?” – câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng lại mở ra cánh cửa khám phá thế giới nghệ thuật đầy tinh tế và sâu sắc. Để hiểu rõ hơn về khái niệm này, chúng ta sẽ đi sâu vào định nghĩa, đặc điểm, vai trò và cách cảm nhận chi tiết nghệ thuật trong các tác phẩm tự sự.
Theo Từ điển Tiếng Việt, “chi tiết” được hiểu là một phần rất nhỏ, một điểm nhỏ trong nội dung sự việc hoặc hiện tượng, hoặc là một phần riêng rẽ, đơn giản nhất của một tổng thể, có thể tháo lắp được. Trong đời sống hàng ngày, “chi tiết” được dùng như một thành tố, một bộ phận nhỏ của một sự việc, tổng thể, thành phần thuộc về cấu tạo.
Tuy nhiên, trong văn học, chi tiết mang một ý nghĩa đặc biệt hơn. “Từ điển thuật ngữ văn học” định nghĩa chi tiết nghệ thuật là “các tiểu tiết của tác phẩm mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng”. Sách giáo khoa Ngữ văn 11 – Nâng cao nhấn mạnh rằng chi tiết nghệ thuật là “những biểu hiện cụ thể, lắm khi nhỏ nhặt, nhưng lại cho thấy tính cách nhân vật và diễn biến quan hệ của chúng, đồng thời cũng biểu hiện sự quan sát và nghệ thuật kể chuyện của tác giả”.
Chi tiết máy móc nhỏ bé nhưng quan trọng, thể hiện cấu tạo phức tạp.
Như vậy, chi tiết nghệ thuật là những yếu tố nhỏ lẻ của tác phẩm nhưng lại mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng. Sức chinh phục của hình tượng nghệ thuật nằm ở sự truyền cảm, và chi tiết đóng vai trò quyết định trong việc tạo ra sức hấp dẫn, lôi cuốn người đọc. Chi tiết nghệ thuật gắn liền với quan niệm nghệ thuật và quan niệm nhân sinh của nhà văn. Khi nhận biết được các chi tiết đắt giá trong tác phẩm, người đọc có thể làm sáng tỏ ý nghĩa của hình tượng nghệ thuật, tư tưởng chủ đề của tác phẩm và hiểu rõ ý đồ sáng tạo của nhà văn.
Đặc Điểm và Vai Trò của Chi Tiết trong Tác Phẩm Tự Sự
Tính Tạo Hình
Trong tác phẩm tự sự, chi tiết có khả năng gợi ra hình ảnh về sự vật, cảnh vật, con người, đặc biệt là vai trò khắc họa tính cách nhân vật. Nhà văn sử dụng rất nhiều chi tiết – những nét cụ thể để miêu tả ngoại hình, nội tâm, hành động của nhân vật, cũng như cảnh vật, sự kiện có liên quan đến nhân vật đó. Đan dệt hàng loạt các chi tiết với nhau mới có được một bức tranh bằng ngôn ngữ có thể tạo nên một ấn tượng tương đối xác định về nhân vật.
Không chỉ gợi ra hình ảnh về sự vật, khắc họa tính cách nhân vật, chi tiết nghệ thuật còn có vai trò cá biệt hóa nhân vật. Nhờ những chi tiết đắt giá, sắc nét được tạo nên bởi tài năng của nhà văn mà các nhân vật văn học trở thành những gương mặt “quen mà lạ”, “con người này” không hề trộn lẫn mặc dù xuất hiện giữa đám đông cùng loại. Đều là những người nông dân nhưng Chí Phèo khác hẳn với Tràng. Bá Kiến cũng rất khác với Nghị Quế mặc dù đều là điển hình cho bọn cường hào ác bá.
Gắn với Quan Niệm Nghệ Thuật về Con Người
Chi tiết nghệ thuật phản ánh quan niệm của nhà văn về con người ở từng giai đoạn văn học.
-
Văn học giai đoạn 1945-1954: Với quan niệm con người riêng – chung, con người nhỏ bé bất hạnh trong xã hội cũ được đổi đời trong xã hội mới. Hạnh phúc của họ tìm thấy trong hạnh phúc chung của dân tộc. Do đó, số phận của nhân vật có khác so với nhân vật trong văn xuôi hiện thực phê phán 1930-1945 là do cách lựa chọn chi tiết kết thúc khác nhau. Kết thúc của Chí Phèo là bi kịch với chi tiết cái lò gạch cũ, còn Tràng trong “Vợ nhặt” chắc chắn sẽ có một tương lai tươi sáng được kết bằng chi tiết lá cờ đỏ sao vàng bay trong gió.
-
Văn học kháng chiến 1945-1975: Với quan niệm con người mang tính sử thi, tạc dáng đứng hào hùng vào lịch sử, do vậy việc lựa chọn chi tiết để xây dựng nhân vật cũng khác, nhà văn chọn những chi tiết để lý tưởng hóa nhân vật, nhân vật tỏa ánh hào quang, họ đẹp ở mọi phương diện trong chiến đấu và trong cả đời thường. Trong truyện “Rừng xà nu”, Tnú là một nhân vật anh hùng toàn diện. Việt, Chiến ở “Những đứa con trong gia đình” cũng đẹp ở mọi phương diện và nhà văn cũng đã lựa chọn những chi tiết tiêu biểu để khắc họa vẻ đẹp lý tưởng ấy.
-
Văn xuôi sau 1975: Vận động đổi mới theo hướng dân chủ hóa và trên tinh thần nhân bản sâu sắc, văn học hướng tới hiện thực đa chiều, con người đa diện. Mọi mặt của đời sống con người được văn học quan tâm phản ánh: con người cá nhân, đời thường, con người với cả hạnh phúc và bi kịch, con người phi lý tưởng, nhân loại, tự nhiên bản năng… Do vậy việc lựa chọn chi tiết để khắc họa nhân vật cũng khác với văn học giai đoạn trước. Số phận của Mị trong “Vợ chồng A Phủ” có khác với người đàn bà hàng chài trong “Chiếc thuyền ngoài xa” bởi do xuất phát từ quan niệm nghệ thuật về con người có khác nhau nên cách chọn chi tiết kết thúc truyện cũng khác nhau.
Gắn với quan niệm nghệ thuật về con người, chi tiết nghệ thuật có vai trò quan trọng làm nên diện mạo nhân vật văn học của từng thời kỳ. Khi phân tích nhân vật cần phải đặt nó trong tuýp người của từng thời kỳ văn học và cần phải lựa chọn những chi tiết nghệ thuật tiêu biểu để thẩm bình, làm nổi bật đặc điểm của nhân vật.
Vai trò của Chi Tiết Nghệ Thuật trong Truyện Ngắn Tự Sự
Xây Dựng Cốt Truyện
Cốt truyện là hệ thống các sự kiện, (biến cố) xảy ra trong đời sống của nhân vật, có tác dụng bộc lộ tính cách, số phận nhân vật và làm sáng tỏ tư tưởng chủ đề của tác phẩm. Đối với nhà văn, việc tạo nên cốt truyện là yếu tố đầu tiên của quá trình sáng tạo. Làm nên cốt truyện là các sự kiện. Làm nên sự kiện là các chi tiết. Chi tiết nghệ thuật “đóng vai trò vật liệu xây dựng làm tiền đề cho cốt truyện phát triển thuận lợi và hợp lí”.
Tạo Nên Cách Mở Đầu Hấp Dẫn
Nhà văn phải dụng công để tạo nên một cách mở đầu thật độc đáo, ấn tượng, thu hút sự chú ý của người đọc ngay từ những dòng đầu tiên.
Là Yếu Tố Quan Trọng Tạo Nên Tình Huống Truyện
Tình huống là một biến cố, một sự kiện trong đời sống được nhà văn lạ hóa để làm nổi rõ bản chất thật của con người, sự việc, qua đó, tác giả gửi gắm tư tưởng tình cảm của mình. Bởi vậy, tình huống giống như một thứ thuốc rửa ảnh làm nổi bật lên chân dung của nhân vật và tư tưởng chủ đề của tác phẩm. Tình huống truyện được hình thành bởi hệ thống các chi tiết nghệ thuật có quan hệ biện chứng với nhau.
Xây Dựng Hình Tượng Nhân Vật
Hình tượng nhân vật trở nên sinh động, gợi cảm là nhờ các chi tiết. Mỗi nhân vật là một sinh thể toàn vẹn được tạo nên bởi các chi tiết có quan hệ máu thịt với nhau.
Nhân vật Thị trong Vợ Nhặt với trang phục rách rưới, khuôn mặt xám xịt, thể hiện sự tàn phá của nạn đói.
Ví dụ, trong truyện ngắn “Vợ nhặt” của Kim Lân, nhân vật người “vợ nhặt” là nạn nhân khốn khổ nhất của nạn đói, được gợi lên từ một loạt những chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Hay trong “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu, chi tiết về nước mắt và nụ cười của người đàn bà hàng chài thể hiện nỗi đau tột cùng và hạnh phúc vô bờ của người phụ nữ này.
Tạo Nên Kết Cấu Đặc Sắc Cho Tác Phẩm
Kết cấu giúp tổ chức chi tiết, tạo nên sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác phẩm.
Thể Hiện Chủ Đề của Tác Phẩm, Tư Tưởng Nghệ Thuật của Tác Giả
Chi tiết có dung lượng lớn về ý nghĩa tạo cho tác phẩm “những chiều sâu chưa nói hết”. Cái tài của người viết truyện ngắn là phải tạo được những chi tiết đắt giá để ký thác những tâm niệm của mình đối với cuộc đời và con người.
Cách Cảm Nhận Chi Tiết trong Tác Phẩm Tự Sự
Việc cảm nhận chi tiết trong truyện ngắn tự sự cần xuất phát từ đặc trưng của thể loại này. Do hạn chế về dung lượng, truyện ngắn chỉ phản ánh những câu chuyện trong khoảnh khắc, giây phút lóe sáng trong cuộc đời nhân vật. Vì vậy, khi viết truyện ngắn, nhà văn phải có khả năng quan sát sắc sảo, năng lực khái quát cao độ, để có thể phản ánh được bản chất của con người và đời sống qua một hiện tượng, một biến cố, một lát cắt.
Để cảm nhận chi tiết nghệ thuật hiệu quả, cần thực hiện các bước sau:
Bước 1: Đọc kỹ văn bản để nắm cốt truyện, ý đồ sáng tạo của nhà văn cùng với tư tưởng chủ đề của tác phẩm.
Bước 2: Tìm những chi tiết đắt giá có vai trò: thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện; thể hiện số phận, phẩm chất của nhân vật; thể hiện tư tưởng, chủ đề của tác phẩm…
Bước 3: Phân tích, cảm thụ, bình giá chi tiết về nội dung tư tưởng và nghệ thuật.
Tóm lại, chi tiết nghệ thuật là một yếu tố then chốt trong tác phẩm tự sự, mang sức chứa lớn về cảm xúc, tư tưởng, và góp phần quan trọng trong việc xây dựng cốt truyện, nhân vật, tình huống, kết cấu, và chủ đề của tác phẩm. Việc phân tích và cảm nhận chi tiết nghệ thuật giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về ý đồ sáng tạo của nhà văn và khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn của tác phẩm.
