Ngô Tất Tố, một trong những nhà văn hiện thực xuất sắc giai đoạn 1930-1945, đã khắc họa một cách chân thực cuộc sống lầm than của người nông dân Việt Nam dưới ách áp bức của chế độ thực dân phong kiến qua tiểu thuyết “Tắt Đèn”. Trong tác phẩm này, nhân vật chị Dậu nổi bật lên như một biểu tượng điển hình cho vẻ đẹp và sức mạnh tiềm ẩn của người phụ nữ nông thôn Việt Nam.
Nguyễn Tuân, một nhà văn tài hoa, đã từng nhận xét về chị Dậu: “Trên cái tối giời tối đất của đồng lúa ngày xưa, hiện lên một cái chân dung lạc quan của chị Dậu”. Nhận xét này không chỉ khẳng định giá trị hiện thực sâu sắc của tác phẩm, mà còn tôn vinh sự thành công của Ngô Tất Tố trong việc xây dựng hình tượng nhân vật chị Dậu – một người phụ nữ lạc quan, giàu đức hi sinh, và mạnh mẽ vươn lên giữa bóng tối của xã hội.
“Cái tối giời tối đất của đồng lúa ngày xưa” mà Nguyễn Tuân nhắc đến chính là bối cảnh làng Đông Xá trong những ngày sưu thuế. Gia đình chị Dậu, vốn đã nghèo khó, lại càng trở nên khốn cùng khi đến kỳ nộp sưu. Anh chị phải chạy vạy khắp nơi, bán cả những thứ quý giá nhất trong nhà để có tiền nộp sưu.
Để có tiền nộp sưu cho chồng, chị Dậu đã phải cắn răng bán đi đứa con gái đầu lòng mới 7 tuổi. Đây là một sự hy sinh tột cùng, thể hiện tình mẫu tử thiêng liêng và gánh nặng đè lên vai người phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Trước khi bị bắt ra đình, anh Dậu đã ủy quyền cho chị lo liệu mọi việc trong nhà. Chị đã bán con, nhưng vẫn không đủ nộp sưu cho người em chồng đã mất, khiến anh Dậu vẫn chưa được tha. Đến khi anh Dậu bị đánh ngất và được trả về, chị Dậu vội vàng nấu cháo cho anh ăn.
Hình ảnh chị Dậu quạt cháo cho chồng, chăm sóc anh từng chút một, cho thấy tấm lòng yêu thương, sự đảm đang và đức hy sinh cao cả của người phụ nữ Việt Nam.
Khi anh Dậu vừa kề bát cháo lên miệng thì bọn cai lệ ập đến đòi sưu. Anh sợ hãi đến mức ngất xỉu. Lúc này, gánh nặng gia đình và tính mạng anh Dậu hoàn toàn phụ thuộc vào sự chèo chống của chị – một người phụ nữ chân yếu tay mềm.
Tình thế của gia đình chị Dậu vô cùng cùng quẫn, éo le và khốn khổ. Đó là hoàn cảnh chung của biết bao gia đình nông dân nghèo trong xã hội Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám.
Trước khi bọn tay sai xuất hiện, chị Dậu hiện lên là một người vợ, người mẹ hết mực yêu thương chồng con. Chị lo lắng cho sức khỏe của chồng, chăm sóc anh từng chút một. Những cử chỉ, lời nói chị dành cho anh Dậu tuy mộc mạc nhưng vô cùng đằm thắm, dịu dàng.
Khi bọn tay sai xuất hiện, ban đầu chị Dậu nhẫn nhục van xin chúng tha cho chồng, khất nợ sưu. Chị biết mình là kẻ yếu thế, không dám cưỡng lại “phép nước”. Hơn nữa, chị muốn giữ bình yên cho chồng. Chị phân trần, kể lể về hoàn cảnh khó khăn của gia đình mình.
Tuy nhiên, những lời van xin của chị đã bị bọn cai lệ bỏ ngoài tai. Chúng xông vào trói anh Dậu và còn đánh chị khi chị cố gắng bảo vệ chồng. Hành động vũ phu của bọn chúng đã khiến chị Dậu không thể nín nhịn được nữa.
Giọt nước tràn ly, chị Dậu đã vùng lên chống trả quyết liệt. Chị nói với chúng: “Chồng tôi đau ốm, ông không được phép hành hạ!”. Lời nói của chị thể hiện sự phẫn uất, căm hờn và lòng dũng cảm bảo vệ người thân.
Ban đầu chị xưng “cháu – ông”, nhưng sau đó chị chuyển sang xưng “tôi – ông”, và cuối cùng là “bà – mày”. Sự thay đổi trong cách xưng hô cho thấy sự thay đổi trong thái độ của chị Dậu. Từ nhẫn nhục, van xin, chị đã chuyển sang phản kháng, thách thức.
Chị Dậu đã xông vào đánh nhau với bọn cai lệ và nhanh chóng hạ gục chúng. Trước sức mạnh của chị, hai tên tay sai vốn hung hăng, hống hách trở nên thật nực cười, thảm hại.
Sức mạnh của chị Dậu là sức mạnh của lòng căm hờn, của tình yêu thương và sự bảo vệ. Chị là người phụ nữ mộc mạc, hiền dịu, vị tha, biết khiêm nhường, biết nhẫn nhục, nhưng không hề yếu đuối. Trong chị luôn tiềm ẩn một sức sống mạnh mẽ, một tinh thần phản kháng mãnh liệt.
Ngô Tất Tố đã thấu hiểu và cảm thông sâu sắc với tình cảnh cơ cực, bế tắc của người nông dân Việt Nam. Ông đã khắc họa thành công hình tượng chị Dậu, một người phụ nữ điển hình cho vẻ đẹp và sức mạnh của người phụ nữ Việt Nam.
Đoạn trích “Tức nước vỡ bờ” đã cho thấy sức mạnh tiềm tàng của chị Dậu, cũng như chân dung lạc quan của người phụ nữ Việt Nam trên cái nền tối đen của hiện thực xã hội.
Giá trị nghệ thuật của đoạn trích nằm ở việc xây dựng tình huống truyện kịch tính, miêu tả nhân vật sinh động và sử dụng ngôn ngữ giản dị, gần gũi với đời sống người nông dân.
Đoạn trích đã cho thấy sức mạnh của chị Dậu cũng như chân dung lạc quan của người phụ nữ trên cái nền tối đen của hiện thực.