Nguyễn Khoa Điềm, một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ chống Mỹ, đã khẳng định dấu ấn riêng bằng việc khai thác sâu sắc chất liệu văn học dân gian. Các tác phẩm của ông, đặc biệt là bài thơ “Đất Nước” trích từ trường ca “Mặt đường khát vọng”, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc nồng nàn và suy tư sâu lắng về đất nước, con người Việt Nam. Bài viết này tập trung phân tích các loại hình chất liệu văn hóa dân gian được Nguyễn Khoa Điềm sử dụng, cũng như hiệu ứng nghệ thuật mà chúng mang lại, góp phần tạo nên sự cộng hưởng trong lòng độc giả khi thưởng thức thơ ông.
Bài thơ “Đất Nước” được sáng tác năm 1971 tại chiến khu Trị – Thiên và xuất bản năm 1974, mang cảm hứng chủ đạo “Đất nước là của nhân dân”. Cấu trúc bài thơ được chia làm ba phần: nguồn gốc của Đất Nước, định nghĩa về Đất Nước và ai là người tạo nên Đất Nước. Nguyễn Khoa Điềm tiếp cận Đất Nước từ ba chiều: thời gian, không gian và văn hóa, đặc biệt nhấn mạnh chiều sâu văn hóa dân tộc.
Chất liệu văn hóa dân gian, theo định nghĩa, bao gồm toàn bộ giá trị vật chất và tinh thần do nhân dân sáng tạo ra trong lịch sử. Trong “Đất Nước”, Nguyễn Khoa Điềm khai thác các giá trị văn hóa này để làm nổi bật tư tưởng chủ đạo: Đất Nước thuộc về Nhân Dân, chứ không phải của riêng triều đại phong kiến nào.
Ở phần đầu bài thơ, nhà thơ sử dụng các thể loại văn học dân gian, phong tục tập quán và ý nghĩa phồn thực để làm nổi bật bản sắc văn hóa dân tộc. Cụm từ “ngày xửa ngày xưa” gợi nhắc đến mô típ mở đầu quen thuộc của truyện cổ tích.
“Miếng trầu” và “búi tóc” không chỉ là tập tục lâu đời mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc. Tục ăn trầu gắn liền với nhiều nghi lễ trang trọng, là vật xã giao, kết duyên tình nghĩa. Hình ảnh “cái kèo cái cột, hạt gạo” thể hiện văn hóa vật chất gắn liền với thói quen sinh hoạt và nền văn minh nông nghiệp lúa nước. Cụm từ “gừng cay – muối mặn” không chỉ phản ánh văn hóa ẩm thực mà còn gợi ra lối sống tình nghĩa thủy chung.
Sang phần “Đất Nước là gì?”, Nguyễn Khoa Điềm tập trung vào văn học dân gian, kết hợp giá trị truyền thống và hiện đại.
Hình ảnh “chiếc khăn” trong câu thơ “Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm” lấy cảm hứng từ ca dao, thể hiện sự gắn bó của Đất Nước với không gian sinh hoạt và tình yêu lứa đôi. Hai câu dân ca “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc; con cá ngư ông móng nước biển khơi” thể hiện tình yêu quê hương, đồng thời cho thấy đất nước gắn liền với không gian miền xuôi, miền ngược, rừng núi và biển đảo.
Đoạn cuối phần này, tác giả khai thác các truyền thuyết mang ý nghĩa lịch sử.
Hình ảnh “chim – rồng”, các nhân vật “Lạc Long Quân- Âu Cơ”, “bọc trứng” gợi nhắc cội nguồn tổ tiên. Câu thơ “Hàng năm ăn đâu làm đâu/ Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ” nhắc nhớ về các thế hệ vua Hùng và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.
Phần “Đất Nước là của Nhân Dân” thể hiện tập trung cảm hứng chủ đạo của bài thơ. Trong ý tưởng nhân dân làm nên Đất Nước, nhà thơ tìm tòi sự giao thoa giữa truyền thuyết và danh lam thắng cảnh.
Truyện Sự tích núi Vọng Phu được dệt nên từ danh thắng Hòn Vọng Phu, thể hiện lòng thủy chung của người phụ nữ Việt Nam. “Hòn trống mái” khẳng định vẻ đẹp trong tình cảm vợ chồng. “Gót ngựa Thánh Gióng; đất Tổ Hùng Vương” khai thác truyền thuyết Thánh Gióng và các vua Hùng dựng nước. Tên người dân: Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, bà Điểm gắn với địa danh Nam Bộ.
Để khẳng định nhân dân là người gánh vác đất nước, nhà thơ lặp lại hai lần con số 4000 năm. Câu thơ “Khi có giặc người con trai ra trận” gợi nhắc ca dao thời Lê – Mạc. Câu thơ “Ngày giặc đến nhà đàn bà cũng đánh” thể hiện truyền thống anh hùng của phụ nữ Việt Nam.
Ở đoạn khẳng định nhân dân làm nên Đất Nước trên bình diện văn hóa, Nguyễn Khoa Điềm liệt kê các sản phẩm, giá trị văn hóa do nhân dân tạo ra: nền văn minh nông nghiệp, giá trị tinh thần tâm linh. Đoạn thơ cuối khai thác chiều sâu ý nghĩa trong ca dao – dân ca: tình cảm mãnh liệt (yêu em từ thuở trong nôi), quý trọng lao động (Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội), tinh thần chiến đấu (Biết trồng tre… Đi trả thù không sợ dài lâu). Tất cả thể hiện tâm hồn, tính cách, lẽ sống của dân tộc.
Tóm lại, tìm hiểu chất liệu văn hóa dân gian trong “Đất Nước” giúp người đọc nhận diện giá trị văn hóa dân gian và sự sáng tạo của Nguyễn Khoa Điềm trong việc thể hiện cảm hứng chủ đạo “Đất Nước là của Nhân Dân”. Qua đó, ta thấy được “dấu vân tay” trong cá tính sáng tạo nghệ thuật thơ của tác giả, đồng thời khẳng định chân lý: văn hóa dân gian là nguồn nuôi dưỡng sự sáng tạo và tài năng của văn nghệ sĩ.
