Lê Quý Đôn, nhà bác học lỗi lạc của Việt Nam thế kỷ XVIII, không chỉ nổi tiếng với kiến thức uyên bác mà còn được biết đến qua giai thoại về bài thơ “Rắn đầu biếng học”. Câu chuyện về bài thơ này, đặc biệt là câu “Chẳng Phải Liu điu Cũng Giống Nhà,” mang đến nhiều suy ngẫm sâu sắc về giáo dục, gia đình và sự vươn lên trong cuộc sống.
Lê Quý Đôn sinh ngày 5/7/1726, tại xã Diên Hà (nay là xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Cha ông, Lê Trọng Thứ, đỗ tiến sĩ và làm quan đến chức Hình Bộ thượng thư.
Từ nhỏ, Lê Quý Đôn đã bộc lộ trí thông minh vượt trội. Hai tuổi biết chữ, năm tuổi đọc Kinh Thi, mười tuổi thông thạo lịch sử, ông được mệnh danh là thần đồng.
Chuyện kể rằng, một vị khách đến thăm quan Nghè Thứ, cha của Lê Quý Đôn. Trên đường đi, ông gặp một cậu bé đang tắm cùng đám bạn và hỏi đường. Cậu bé tinh nghịch ra điều kiện, yêu cầu vị khách giải một câu đố chữ. Sau khi bị cậu bé “bắt bẻ” vì không tinh ý, vị khách mới biết đó chính là con trai của quan Nghè Thứ, Lê Quý Đôn.
Khi biết chuyện, quan Nghè Thứ giận dữ định phạt con. Vị khách vội xin tha và gợi ý Lê Quý Đôn làm thơ tạ tội. Đề tài được đưa ra là “Rắn đầu biếng học”, yêu cầu làm thơ Nôm, thể thất ngôn bát cú và phải hứa chăm học.
Lê Quý Đôn ứng khẩu đọc ngay:
Chẳng phải liu điu cũng giống nhà
Rắn đầu biếng học lẽ không tha
Thẹn đèn hổ lửa đau lòng mẹ
Nay thét mai gầm rát cổ cha
Ráo mép chỉ quen tuồng lếu láo
Lằn lưng cam chịu vệt dăm ba
Từ nay Trâu, Lỗ xin siêng học
Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia.
Bài thơ không chỉ đúng niêm luật mà còn thể hiện sự thông minh, dí dỏm khi lồng ghép tên các loài rắn vào từng câu. Đặc biệt, câu “Chẳng phải liu điu cũng giống nhà” trở thành một điển tích, mang nhiều tầng ý nghĩa.
“Chẳng phải liu điu cũng giống nhà” có thể hiểu theo nhiều cách. Thứ nhất, nó thể hiện sự khiêm tốn. Dù chỉ là con rắn liu điu nhỏ bé, tầm thường, nhưng nó vẫn là một phần của gia đình, của cộng đồng. Thứ hai, nó nhấn mạnh sự bình đẳng. Dù có sự khác biệt về hình dáng, kích thước hay tài năng, mọi người đều có giá trị và đáng được tôn trọng. Thứ ba, nó nhắc nhở về trách nhiệm. Dù là ai, dù ở vị trí nào, mỗi người đều có trách nhiệm với gia đình, với xã hội.
Câu chuyện về Lê Quý Đôn và bài thơ “Rắn đầu biếng học” là một bài học sâu sắc về giáo dục. Giáo dục không chỉ là truyền đạt kiến thức mà còn là bồi dưỡng nhân cách, khơi dậy tiềm năng của mỗi người. Gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách và định hướng cho con cái. Sự yêu thương, dạy dỗ đúng đắn của cha mẹ sẽ giúp con cái phát triển toàn diện và đóng góp cho xã hội.
Lê Quý Đôn sau này trở thành nhà sử học, nhà thơ, nhà giáo, nhà chính trị tư tưởng lỗi lạc, có nhiều đóng góp to lớn cho đất nước. Câu chuyện về ông và bài thơ “Rắn đầu biếng học”, đặc biệt là câu “Chẳng phải liu điu cũng giống nhà,” vẫn còn nguyên giá trị, là nguồn cảm hứng cho các thế hệ sau noi theo. Nó nhắc nhở chúng ta rằng, dù xuất phát điểm của mỗi người có khác nhau, nhưng chỉ cần có ý chí, nghị lực và sự nỗ lực không ngừng, ai cũng có thể vươn lên và thành công. “Chẳng phải liu điu cũng giống nhà” – ai cũng có quyền mơ ước và đạt được những điều tốt đẹp trong cuộc sống.
