Thời gian trôi qua, tôi suy ngẫm về những trải nghiệm của mình và nhận ra những giai đoạn chuyển giao quan trọng, không chỉ về tính cách hay chuyên môn, mà còn về giá trị, mối quan tâm và mục tiêu. Điều kỳ lạ là tôi không hề có ý định thay đổi, mọi thứ cứ tự nhiên diễn ra. Cuộc đời là vậy.
Thật lạ khi nhận ra sự thay đổi là điều tốt, nhưng nó cũng mang đến sự mất phương hướng. Không ai cho bạn biết cảm giác khi trở thành một con người mới, khác với những gì người khác mong đợi.
Trước khi chia sẻ những khủng hoảng bản ngã, tôi đã viết lại những suy nghĩ của mình. Tôi nhìn lại cuộc đời qua những nấc thang chuyển giao và ngoại suy ra bức tranh toàn cảnh. Nghe có vẻ hoành tráng, nhưng thực chất chỉ là những trải nghiệm nhỏ nhặt được tập hợp lại. Hãy viết ra và thêm chút gia vị cho đậm đà, phải không?
GIAI ĐOẠN MỘT: BẮT CHƯỚC
Chúng ta sinh ra là những sinh vật bé nhỏ, yếu ớt. Chúng ta không thể đi, nói, ăn, hay tự làm những điều cơ bản nhất.
Khi còn nhỏ, chúng ta học bằng cách quan sát và bắt chước. Đầu tiên là các kỹ năng thể chất như đi lại và nói năng. Sau đó là các kỹ năng xã hội thông qua việc quan sát và bắt chước những người xung quanh. Cuối cùng, chúng ta học cách thích nghi với văn hóa bằng cách quan sát các nguyên tắc và quy định của cuộc sống và cố gắng cư xử theo cách được xã hội chấp nhận.
Mục tiêu của Giai đoạn Một là dạy chúng ta cách vận hành trong xã hội để trở thành một cá nhân tự chủ và độc lập. Ý nghĩa của giai đoạn này là người lớn trong cộng đồng sẽ giúp chúng ta đạt được điều này bằng cách hỗ trợ chúng ta phát triển khả năng tự ra quyết định và hành động.
Tuy nhiên, một số người lớn và thành viên cộng đồng xung quanh lại trừng phạt chúng ta vì sự độc lập, không ủng hộ các quyết định của chúng ta. Do đó, chúng ta không thể xác lập quyền tự trị và bị mắc kẹt ở Giai đoạn Một, mãi mãi bắt chước và cố gắng làm vừa lòng tất cả để tránh bị phán xét. Đây là một trong những điều mà “Cha Viết Cho Con Từ Chính Cuộc đời Cha” muốn con lưu ý.
Đối với một cá nhân “bình thường”, Giai đoạn Một kéo dài đến cuối tuổi vị thành niên. Đối với một số người khác, giai đoạn này kéo dài đến tuổi trưởng thành. Một số trường hợp bỗng tỉnh giấc ở tuổi 45 và nhận ra mình chưa bao giờ thực sự là chính mình và tự hỏi những năm tháng qua đã đi đâu.
Đó là Giai đoạn Một, giai đoạn bắt chước. Một giai đoạn tìm kiếm sự cho phép và xác nhận, thiếu vắng những ý nghĩ độc lập và giá trị cá nhân.
Dĩ nhiên, chúng ta cần nhận thức rõ các tiêu chuẩn và mong đợi của mọi người xung quanh. Nhưng chúng ta cũng cần đủ mạnh mẽ để hành động bất chấp những tiêu chuẩn và mong đợi đó khi cần thiết. Chúng ta cần xây dựng khả năng tự hành động độc lập cho chính mình.
GIAI ĐOẠN HAI: KHÁM PHÁ BẢN THÂN
Ở Giai đoạn Một, chúng ta học cách hòa nhập với những người và văn hóa xung quanh. Giai đoạn Hai là học cách khác biệt với họ. Giai đoạn Hai đòi hỏi chúng ta bắt đầu đưa ra những quyết định của riêng mình, kiểm nghiệm bản thân, hiểu bản thân và tạo ra sự khác biệt.
Giai đoạn Hai bao gồm những thử nghiệm và sai lầm. Chúng ta thử nghiệm việc sống ở những nơi khác nhau, giao lưu với bạn mới, tiếp thu những điều mới mẻ và đối mặt với những khó khăn mới.
Trong Giai đoạn Hai của mình, tôi đã đi qua khoảng năm mươi quốc gia. Anh trai tôi lao thẳng vào chính trường Washington DC. Giai đoạn Hai của mỗi người đều khác nhau vì bản chất chúng ta khác nhau. “Cha viết cho con từ chính cuộc đời cha”, cha nhận ra mỗi người có một con đường riêng.
Giai đoạn này là giai đoạn khám phá bản thân. Chúng ta thử nghiệm những thứ có thể. Một số thử nghiệm mang lại kết quả tốt đẹp, số khác thì không. Mục tiêu là tìm ra lĩnh vực nào chúng ta làm tốt để tập trung vào chúng.
Giai đoạn Hai thường kéo dài đến khi chúng ta chạm đến giới hạn của mình. Điều này không phải lúc nào cũng dễ dàng. Dù Oprah và Deepak Chopra có nói gì chăng nữa, khám phá các giới hạn của chính mình là một việc làm tốt và lành mạnh.
Bạn rất kém trong một số lĩnh vực, dù bạn có cố gắng đến đâu chăng nữa. Và bạn cần biết rõ những lĩnh vực này là gì. Tôi không chỉ nói về các lĩnh vực thể chất. Quá trình tìm hiểu này mang lại những kinh nghiệm đau khổ cho bản thân tôi. Nhưng tôi đã làm được. Biết những lĩnh vực mình kém cỏi không phải là điều dễ chịu, nhưng rất quan trọng để chúng ta biết mình dở đến đâu ở những lĩnh vực gì, và biết càng sớm càng tốt.
Okay, chúng ta kém cỏi trên một số lĩnh vực. Và có một số thứ bạn sẽ thấy thật tuyệt vời trong một khoảng thời gian ngắn ngủi, rồi bạn sẽ thấy chúng dần mất đi sự hấp dẫn. Du lịch vòng quanh thế giới là một ví dụ. Hẹn hò hàng loạt là một ví dụ khác. Đi bar vào tối thứ Ba hàng tuần là một ví dụ khác nữa (nghe dở hơi nhỉ, sáng hôm sau còn phải dậy đi làm). Và rất nhiều ví dụ khác, nếu bạn hiểu ý tôi.
Giới hạn của bản thân rất quan trọng bởi vì cuối cùng bạn sẽ nhận ra thời gian bạn có trên hành tinh này là hữu hạn và do đó bạn cần dùng nó vào việc có ý nghĩa nhất với mình. Bạn sẽ nhận ra không phải vì bạn có thể làm một số việc nên bạn phải làm những việc đó. Bạn cũng sẽ nhận ra không phải chỉ vì bạn thích một số người nhất định mà bạn phải ở bên họ. Và bạn cũng sẽ nhận ra rằng có những cơ hội đáng giá mọi thứ và rằng bạn không thể có tất cả.
Có một số người không bao giờ cho phép bản thân họ thấy bất kỳ giới hạn nào – hoặc vì họ từ chối thừa nhận thất bại, hoặc họ tự lừa dối bản thân và tin rằng với họ, giới hạn là thứ không tồn tại. Những người này thường bị mắc kẹt ở Giai đoạn Hai này.
Có những “nhà doanh nghiệp trẻ” đã 38 tuổi rồi vẫn sống với mẹ và không thể tự kiếm tiền đủ nuôi sống bản thân mặc dù đã cố gắng 15 năm. Có những “diễn viên đầy tham vọng” vẫn hàng ngày đăng ký chờ đến lượt được chọn cho một vai diễn phụ mà không nhận được vai nào cả hai năm ròng. Những người này không thể ở lại trong một mối quan hệ dài hạn vì luôn cảm thấy vẫn còn ai đó tốt hơn đang chờ đợi ở đâu đó. Họ đặt hết những thất bại của mình sang một bên và “giải phóng” chúng vào vũ trụ hay “tẩy” chúng khỏi hành trang cuộc đời.
Rồi sẽ đến lúc chúng ta phải thú nhận với bản thân những điều không thể tránh khỏi: cuộc sống này ngắn ngủi, mọi giấc mơ sẽ không thành hiện thực. Do đó chúng ta phải thận trọng chọn ra những lĩnh vực chúng ta có khả năng nhất và theo đuổi chúng.
Những người bị mắc kẹt ở Giai đoạn Hai này dùng hầu hết thời gian để thuyết phục bản thân những điều ngược lại thực tế và cố tin rằng họ không có giới hạn, rằng họ có thể vượt qua tất cả. Cuộc đời họ là giai đoạn phát triển không ngừng và họ có những thế lực mạnh hỗ trợ, trong khi những người xung quanh chỉ đơn giản thấy rằng họ cứ chạy loanh quanh.
Đối với những cá nhân lành mạnh, Giai đoạn Hai bắt đầu từ giữa hoặc cuối tuổi vị thành niên và kéo dài đến giữa tuổi 20 hay 30. Những người vẫn còn mê mải ở giai đoạn này qua giới hạn tuổi trên có thể được coi là mắc “Hội chứng Peter Pan” – cứ mãi ở tuổi vị thành niên và mãi khám phá bản thân, nhưng chẳng tìm thấy gì.
GIAI ĐOẠN BA: CAM KẾT
Khi bạn chạm đến giới hạn của bản thân hoặc hiểu ra chúng (ví dụ bạn không thể bơi hay bạn chả thể nấu món gì ra hồn) hoặc phát hiện ra bạn đang chán dần một số hoạt động (ví dụ như tiệc tùng, trò chơi điện tử, hay thủ dâm, v..v.) là lúc bạn tìm cách gắn bó với a) những thứ thực sự quan trọng với mình; và b) những lĩnh vực bạn làm không đến nỗi quá tệ. Và bây giờ là lúc bạn để lại dấu ấn cho thế giới.
Giai đoạn Ba là thời gian tuyệt vời nhất của cuộc đời. Quên đi những người bạn phớt lờ bạn hay luôn tìm cách bó buộc bạn. Quên đi những hoạt động và sở thích vô bổ tốn thời gian. Quên đi những giấc mơ xưa cũ rõ ràng sẽ không bao giờ thành hiện thực.
Và bạn sẽ có gấp đôi thời gian cho những gì bạn làm tốt nhất và những gì quan trọng nhất với bạn. Bạn tối đa hóa những mối quan hệ quan trọng với đời mình. Bạn gắn bó với mục tiêu duy nhất mình muốn theo đuổi: cho dù đó là giải quyết cuộc khủng hoảng năng lượng thế giới hay chỉ đơn thuần là nghệ sĩ đường phố chết tiệt, hay trở thành chuyên gia về não, hay là có một lũ con nghịch ngợm phá phách. Dù đó là gì, Giai đoạn Ba sẽ là giai đoạn bạn đạt được điều mình muốn. “Cha viết cho con từ chính cuộc đời cha”, cha mong con tìm thấy đam mê và theo đuổi nó.
Giai đoạn Ba là thời gian bạn tối đa hóa tiềm năng của bản thân. Đây là thời gian bạn xây dựng di sản của mình. Bạn sẽ để lại gì cho thế giới sau khi bạn ra đi? Mọi người sẽ nhớ đến bạn vì điều gì? Cho dù đó là kết quả nghiên cứu đột phá hay một sản phẩm mới đáng kinh ngạc hay một gia đình đáng ngưỡng mộ. Giai đoạn Ba chính là làm việc để thế giới này khác đi một chút theo cách bạn tìm thấy cho riêng mình.
Giai đoạn Ba thường kết thúc khi xảy ra sự kết hợp của hai thứ: 1) bạn cảm thấy không còn nhiều thành tựu bạn có thể đạt được nữa, và 2) bạn đã già và mệt mỏi và phát hiện ra rằng bạn muốn ngồi nhà nhấp trà và đánh cờ cả ngày.
Với một cá nhân “bình thường”, Giai đoạn Ba thường kéo dài từ giữa tuổi 30 đến tuổi về hưu.
Những người bị mắc kẹt ở Giai đoạn Ba thường là những người không biết làm cách nào để thoát khỏi những tham vọng cá nhân hay thường xuyên mơ có nhiều hơn nữa. Việc không thể chấp nhận mình không còn quyền lực hay sự ảnh hưởng khiến những người này tự nhiên không cảm thấy tác động của tuổi già và họ thường lưu giữ khả năng lèo lái đến tuổi 70s hay 80s.
GIAI ĐOẠN BỐN: DI SẢN
Những người bước vào Giai đoạn Bốn đã dành khoảng nửa thế kỷ đầu tư bản thân vào những điều họ tin là có ý nghĩa và quan trọng với họ. Họ đã tạo ra những thành tựu, làm việc chăm chỉ, đạt được những thứ họ có, và có thể đã tạo ra một gia đình hay một quỹ nhân đạo hay một hay hai cuộc cách mạng chính trị hay văn hóa. Và bây giờ họ thấy là đủ. Họ đã đến tuổi mà năng lượng cũng như mọi điều kiện hiện sinh không còn cho phép họ theo đuổi các mục tiêu xa hơn nữa.
Mục tiêu của Giai đoạn Bốn không phải là tạo ra di sản mà đơn giản là đảm bảo rằng di sản của mình sẽ tồn tại sau khi mình chết.
Di sản của mỗi cá nhân có khi đơn giản là hỗ trợ hay tư vấn cho con cái (chưa trưởng thành) và sống để hỗ trợ chúng. Cũng có thể là chuyển giao các dự án và công việc của mình tới những người được bảo trợ hay những người sẽ tiếp nhận nó. Một số người thì trở nên chủ động hơn trên phương diện chính trị nhằm duy trì các giá trị trong một xã hội mà họ thấy không còn nhận ra nó nữa.
Giai đoạn Bốn quan trọng về mặt tâm lý bởi vì nó giúp cho thực tế về việc con người sẽ chết đi thấy dễ tiếp nhận hơn. Là con người, chúng ta có nhu cầu sâu thẳm cần cảm thấy cuộc sống của chúng ta có ý nghĩa. Ý nghĩa của cuộc sống chính là thứ chúng ta không ngừng tìm kiếm và đó chính là tấm khiên tâm lý bảo vệ chúng ta khỏi thực tế phũ phàng rằng một ngày nào đó ta sẽ chết. Nếu không tìm thấy ý nghĩa cuộc sống, hay để chúng tuột đi, hay chỉ đơn thuần cảm thấy thế giới dần xa rời chúng ta, đó là những thực tế đáng sợ nhất mà con người phải đối mặt. “Cha viết cho con từ chính cuộc đời cha”, mong con hiểu được ý nghĩa của cuộc sống.
VẬY THÌ Ý NGHĨA CỦA TẤT CẢ NHỮNG ĐIỀU TRÊN LÀ GÌ?
Chủ động trải nghiệm qua mỗi giai đoạn của cuộc đời khiến chúng ta kiểm soát cuộc sống và hạnh phúc của mình tốt hơn.
Ở Giai đoạn Một, một cá nhân hoàn toàn phụ thuộc vào hành động và sự cho phép của những người khác để cảm thấy hạnh phúc. Đây là một thực tế kinh khủng bởi vì “người khác” là rất khó đoán biết và không đáng tin cậy. Một cái nhìn thật tệ về tuổi thơ phải không? Nhưng đúng là thế thật. Nếu người lớn mà không vui thì đố trẻ con trong nhà thấy vui được đấy. Hừm, vậy các ông bố bà mẹ nghĩ sao đây???
Ở Giai đoạn Hai, một cá nhân sẽ chủ yếu dựa vào chính mình, nhưng họ vẫn phần nào đó dựa vào những thành công hữu hình để cảm thấy hạnh phúc – ví dụ kiếm ra tiền, đạt giải thưởng, chiến thắng gì đó, chinh phục gì đó, v..v. Những người thiên về hạnh phúc hữu hình này có vẻ kiểm soát bản thân tốt hơn những người khác, nhưng hầu hết ở giai đoạn này khó đoán biết một cá nhân sẽ như thế nào về lâu về dài.
Giai đoạn Ba dựa vào các mối quan hệ và nỗ lực chứng minh cho sức chịu đựng của con người và những thành tựu tích lũy được trong suốt Giai đoạn Hai. Giai đoạn này bạn sẽ cảm thấy vững vàng hơn. Và cuối cùng, Giai đoạn Bốn đòi hỏi chúng ta nắm giữ những thứ chúng ta đã đạt được càng lâu càng tốt.
Qua từng giai đoạn, hạnh phúc dần trở nên phụ thuộc mạnh hơn vào nội lực bên trong, những giá trị kiểm soát bản thân và ít dần sự phụ thuộc vào những yếu tố bên ngoài dễ thay đổi.
XUNG ĐỘT CHUYỂN GIAO GIỮA CÁC GIAI ĐOẠN
Các Giai đoạn sau không thay thế hoàn toàn các Giai đoạn trước. Chúng chỉ giao thoa với nhau. Những người ở Giai đoạn Hai vẫn quan tâm đến việc nhận được sự phê duyệt của xã hội. Những người ở Giai đoạn Ba vẫn quan tâm đến việc thử nghiệm thêm các giới hạn của bản thân. Có điều họ sẽ quan tâm hơn đến các cam kết mà họ đã đặt ra.
Mỗi Giai đoạn thể hiện sự xáo trộn thứ tự ưu tiên trong cuộc sống mỗi người. Do đó, tại thời gian chuyển giao giữa các Giai đoạn trong cuộc đời của một cá nhân, cá nhân đó thường phải trải qua sự mất mát về tình cảm như mất bạn hay mối quan hệ. Dễ hiểu phải không?, ví dụ bạn đang ở Giai đoạn Hai và bạn bè của bạn cũng vậy, bỗng nhiên bạn quyết định sẽ ổn định, trở nên cam kết và chuyển sang Giai đoạn Ba, trong khi bạn bè của bạn vẫn ở nguyên Giai đoạn Hai, rõ ràng là sẽ xảy ra sự đứt kết nối cơ bản giữa các giá trị bạn tôn trọng và giá trị họ tôn trọng. Điều này thật khó vượt qua.
Nói chung, con người có xu hướng giao lưu với nhóm người thuộc Giai đoạn của mình. Người ở Giai đoạn Một sẽ phán xét những người khác về khả năng đạt được sự cho phép của xã hội. Người ở Giai đoạn Hai sẽ phán xét người khác về khả năng vượt qua các biên giới của bản thân và thử những thứ mới. Người ở Giai đoạn Ba sẽ phán xét người khác dựa trên các cam kết họ tham gia và những thành tựu đạt được. Người ở Giai đoạn Bốn phán xét người khác dựa trên khả năng chịu đựng để lưu giữ những thứ họ chọn để sống vì chúng.
Ý NGHĨA CỦA KHỦNG HOẢNG TÂM LÝ
Quá trình tự phát triển bản thân thường được mô tả như một quá trình hoa hồng, tiến triển từ nụ hoa ngốc nghếch đáng yêu dạo qua quá trình giác ngộ với rất nhiều niềm vui, thênh thang sang các lĩnh vực của hoa cúc, hoa lan, và đỉnh điểm là bạn trả giá thật cao để có mặt tại hội thảo có tới hai nghìn loài hoa tham dự.
Thực tế là những điểm mốc thời gian chuyển giao các giai đoạn cuộc đời thường xảy đến khi một cá nhân trải qua một điểm mốc khủng hoảng tâm lý hay một sự kiện đau lòng: trải nghiệm cận chết, ly hôn, mất bạn thân hay cái chết của một người thân yêu, v..v.
Khủng hoảng tâm lý khiến chúng ta phải lùi lại và đánh giá lại các động lực và quyết định một cách sâu sắc hơn. Những thời điểm này chính là thời gian chúng ta xem xét lại các chiến lược theo đuổi hạnh phúc của mình là khả thi hay không.
CÁI GÌ KHIẾN CHÚNG TA BỊ MẮC KẸT
Có một thứ chung thường khiến chúng ta bị mắc kẹt ở một Giai đoạn: đó là cảm giác cá nhân về sự bất cập.
Những người bị mắc kẹt ở Giai đoạn Một vì họ thường xuyên cảm thấy như thể họ, dù cố thế nào đi nữa, vẫn cứ mắc lỗi và chẳng giống ai. Và họ dùng mọi năng lượng có được để làm vừa lòng thế giới xung quanh. Và cho dù họ cố đến đâu đi nữa thì vẫn cứ thấy không đủ.
Những người bị mắc kẹt ở Giai đoạn Hai vì họ cảm thấy như thể họ nên cần làm nhiều hơn nữa, làm tốt hơn nữa, làm điều gì đó mới và hay ho, cải thiện một thứ gì đó. Và cho dù họ cố đến đâu đi nữa thì vẫn cứ thấy không đủ.
Những người bị mắc kẹt ở Giai đoạn Ba vì họ cảm thấy như thể họ chưa đạt đủ những điều có ý nghĩa cho thế giới, và họ cần tạo ra những ảnh hưởng lớn hơn nữa trong những lĩnh vực cụ thể mà họ cam kết sẽ làm. Và cho dù họ cố đến đâu đi nữa thì vẫn cứ thấy không đủ.
Có thể giờ là lúc bạn phản biện rằng những người mắc kẹt ở Giai đoạn Bốn bởi họ cảm thấy bất an vì sợ rằng di sản của mình sẽ không tồn tại hay không tạo ra tác động to lớn cho các thế hệ tương lai. Họ cố bám lấy chúng và bám mãi và thổi phồng chúng trong từng hơi thở. Và cho dù họ cố đến đâu đi nữa thì vẫn cứ thấy không đủ.
Giải pháp tại từng Giai đoạn là lùi lại. Để thoát khỏi Giai đoạn Một, bạn cần chấp nhận rằng bạn sẽ không bao giờ làm vui tất cả mọi người và do đó bạn phải đưa ra các quyết định của riêng mình.
Để thoát khỏi Giai đoạn Hai, bạn cần chấp nhận rằng bạn sẽ không bao giờ đủ khả năng đạt được tất cả những thứ bạn mơ ước và mong muốn, và do đó bạn cần chọn lấy những vấn đề cần thiết nhất và cam kết với chúng.
Để thoát khỏi Giai đoạn Ba, bạn cần nhận ra rằng thời gian và năng lượng là có hạn, và do đó bạn cần tập trung năng lượng của mình vào việc giúp những người khác tiếp nhận các dự án ý nghĩa mà bạn đã khởi động.
Để thanh thản rời khỏi Giai đoạn Bốn, bạn cần nhận ra rằng thay đổi là bản chất của cuộc sống, và rằng sự ảnh hưởng lên một con người, không quan trọng lớn hay nhỏ, quan trọng hay có ý nghĩa hay không, rồi sẽ đến lúc tiêu tan.
Và cuộc sống sẽ tiếp diễn. “Cha viết cho con từ chính cuộc đời cha”, mong con có một cuộc sống ý nghĩa và trọn vẹn.
