Cây một lá, với tên khoa học Nervilia fordii, là một loài thực vật đặc biệt thuộc họ Lan (Orchidaceae), nổi tiếng với đặc điểm chỉ có duy nhất một chiếc lá hình trái tim mọc ra từ củ. Ở Việt Nam, loài cây này còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như thanh thiên quỳ, lan cờ, châu diệp, bửa thoọc, bầu thoọc, phản ánh sự đa dạng văn hóa và ngôn ngữ của các dân tộc.
Cây một lá là cây địa sinh thân thảo sống lâu năm, thường cao từ 10 đến 20cm. Đặc điểm nổi bật của “Cây Gì Có Một Lá” này là thân rất ngắn, phát triển từ củ tròn to, có thể nặng tới 20g. Điều thú vị là, lá duy nhất của cây chỉ mọc lên sau khi hoa đã tàn.
Lá của cây một lá có hình tim tròn, với đường kính từ 10 đến 25cm, mép lá uốn lượn tạo nên vẻ đẹp mềm mại. Gân lá hình chân vịt tỏa đều từ cuống lá, cuống lá dài 10-20cm và thường có màu tím hồng.
Cụm hoa của cây một lá mọc trên cán dài từ 20-30cm, với khoảng 15-20 hoa thưa mọc thành chùm. Hoa có màu trắng, đốm tím hồng hoặc vàng hơi xanh lục. Lá đài và cánh hoa tương tự nhau, cánh môi có 3 thùy với nhiều gân và lông ở giữa.
Vì là loài cây quý hiếm, việc tìm thấy cây một lá trong tự nhiên ở Việt Nam không hề dễ dàng. Chúng ưa bóng râm, môi trường ẩm ướt và thường mọc trong các hốc đá, dưới tán rừng kín thường xanh ẩm hoặc tán cây lá rộng, ở độ cao từ 600 đến 1500m.
Tại Việt Nam, cây một lá phân bố chủ yếu ở các vùng biên giới như Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Sơn La.
Cây ra hoa vào các tháng 3, 4 và 5, kết quả nang vào các tháng 4, 5 và 6. Điểm đặc biệt là sau khi hoa tàn, lá mới bắt đầu phát triển. Do đó, người ta thường chỉ thấy cây mang hoa hoặc quả mà không có lá, hoặc ngược lại, chỉ thấy cây có một lá duy nhất.
Cây một lá không chỉ là một loài cây độc đáo về mặt hình thái mà còn có giá trị dược liệu cao. Lá và củ của cây có vị ngọt nhạt, hơi đắng, được sử dụng trong y học cổ truyền để thanh nhiệt, nhuận phế, giảm ho, tán ứ, giải độc và giảm đau. Hiện nay, cây một lá cũng đang được nghiên cứu về tiềm năng điều trị các bệnh như ung thư phổi và ung thư vòm họng.
Dưới đây là một số bài thuốc dân gian sử dụng cây một lá:
- Giải độc: Hãm lá cây một lá khô với nước sôi và uống 3 lần mỗi ngày.
- Chữa lao phổi và ho: Sắc hoặc hấp đường 10-20 lá cây một lá mỗi ngày để uống.
- Chữa viêm nhiễm, mụn nhọt, lở loét: Giã nát lá cây một lá tươi và đắp lên vùng da bị bệnh.
- Viêm miệng, viêm họng cấp tính: Nhai kỹ lá cây một lá tươi.
- Hỗ trợ điều trị tạng lao: Nấu cây một lá với thịt lợn và ăn như canh.
- Giúp trẻ dễ tiêu hóa thức ăn, suy dinh dưỡng: Nấu củ cây một lá với thịt lợn nạc hoặc trứng gà cho trẻ ăn.
- Bồi bổ cơ thể: Ngâm lá và củ cây một lá khô với rượu trong ít nhất 30 ngày, mỗi ngày dùng một ly nhỏ.
Lưu ý: Mặc dù cây một lá có nhiều công dụng chữa bệnh, bạn không nên tự ý sử dụng mà cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc bác sĩ chuyên môn để được hướng dẫn liều lượng và cách dùng phù hợp.