Nguyễn Tuân, người nghệ sĩ suốt đời đi tìm cái đẹp, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học Việt Nam hiện đại. Ông không chỉ nâng tầm thể tùy bút, bút ký mà còn làm giàu ngôn ngữ văn học bằng phong cách tài hoa, độc đáo. Tùy bút “Người lái đò sông Đà” là minh chứng rõ nét cho điều đó, đặc biệt là cách ông nhìn nhận và khám phá vẻ đẹp dòng sông Đà sau Cách mạng tháng Tám.
“Người lái đò Sông Đà” được rút từ tập tùy bút cùng tên, ghi lại những trải nghiệm thực tế của Nguyễn Tuân trên vùng đất Tây Bắc. Chuyến đi này không chỉ là hành trình khám phá cảnh quan mà còn là tìm kiếm “chất vàng mười” trong tâm hồn những người lao động bình dị nơi đây. Đoạn trích “hùng vĩ… cốc pha lê nước khổng lồ vừa rút lên cái gậy đánh phèn” thể hiện rõ nét vẻ đẹp vừa hùng vĩ, vừa dữ dội của dòng sông.
Sông Đà hiện lên với vẻ đẹp hung bạo, dữ dằn qua những hình ảnh đầy ám ảnh.
Cảnh đá bờ sông “dựng vách thành” gợi lên sự vững chãi, thâm nghiêm và sức mạnh bí ẩn đầy đe dọa.
Tác giả khéo léo sử dụng những chi tiết tưởng chừng ngẫu nhiên để gợi tả độ hẹp của dòng sông, độ cao của vách đá, như việc “mặt sông chỗ ấy chỉ lúc đúng ngọ mới có mặt trời” hay “đứng bên này bờ nhẹ tay ném hòn đá qua bên kia vách”. So sánh “vách đá thành chẹt lòng sông Đà như một cái yết hầu” càng làm tăng thêm ấn tượng về sự ngột ngạt, nghẹt thở.
Nguyễn Tuân còn tài tình miêu tả thế giới sự vật thông qua cảm giác, tạo ra sự tương phản độc đáo. Chi tiết “ngồi trong khoang đò qua quãng ấy, đang mùa hè mà cũng thấy lạnh” cùng hình ảnh so sánh “một khung cửa sổ nào trên cái tầng thứ mấy nào vừa tắt phụt đèn điện” đã truyền đến người đọc cảm giác tăm tối, lạnh lẽo đột ngột khi con thuyền đi vào khúc sông có đá dựng vách.
Mặt “ghềnh Hát Loóng” hiện lên đầy dữ dội với “hàng cây số nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió, cuồn cuộn luồng gió gùn ghè suốt năm”. Câu văn có nhịp ngắn, nhanh, dồn dập kết hợp với các thanh sắc, từ ngữ điệp nối tiếp đã tái hiện sinh động sức mạnh thiên nhiên cuồng bạo.
Từ láy “gùn ghè” và hình ảnh so sánh nhân hóa sóng gió “lúc nào cũng đòi nợ xuýt bất cứ người lái đò sông Đà nào tóm được qua đấy” thể hiện sự hung hãn, lì lợm của dòng sông. “Nợ xuýt”, một từ ngữ độc đáo do Nguyễn Tuân sáng tạo, mang ý nghĩa về món nợ không đòi bằng tiền bạc mà bằng chính mạng sống con người.
Những “cái hút nước” trên sông Đà được miêu tả đầy ám ảnh qua những so sánh sống động, đặc sắc.
Hút nước hiện ra như “cái giếng bê tông” xoáy tít, âm thanh như “cửa cống cái bị sặc”, mặt nước bị “rót dầu sôi”. Từ láy tượng hình “lừ lừ”, từ láy tượng thanh tăng nghĩa “ặc ặc” cùng những chi tiết so sánh mang sắc thái nhân hóa khiến hút nước trở thành một quái vật giận dữ, ghê người.
Hình ảnh liên tưởng đến “quãng đường mượn cạp ra ngoài bờ vực” giúp người đọc hình dung cảm giác hãi hùng khi đi thuyền gần hút nước. Nguyễn Tuân còn phát huy trí tưởng tượng phong phú khi hình dung những bè gỗ, con thuyền bị “lôi tuột xuống” đáy hút nước, “trồng cây chuối ngược rồi vụt biến đi… tan xác ở khuỷnh sông dưới”.
Tác giả không chỉ dừng lại ở những hình dung tưởng tượng mà còn tạo ra một giả tưởng li kì, kéo người đọc xuống tận đáy hút nước xoáy tít cùng một anh bạn quay phim táo tợn. Hút nước được miêu tả bằng thủ pháp điện ảnh, hất ngược từ dưới lên một cách sống động, truyền cảm từ hình khối “một thành giếng xây toàn bằng nước” đến màu sắc “nước xanh ve” và cả cảm giác sợ hãi khi đứng trong “khối pha lê xanh như sắp vỡ tan”.
Nguyễn Tuân không chỉ tả dòng sông ở miền đất Tây Bắc hoang sơ, hùng vĩ mà còn khắc họa sông Đà như một biểu tượng về sức mạnh dữ dội và vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên, đất nước.
Ngòi bút tài hoa của Nguyễn Tuân thể hiện qua những ví von, so sánh, liên tưởng, tưởng tượng độc đáo, bất ngờ và thú vị. Từ ngữ phong phú, sống động, tinh tế, giàu hình ảnh và sức gợi cảm. Câu văn đa dạng, nhiều tầng, giàu nhịp điệu, lúc hối hả, gân guốc, khi chậm rãi, trữ tình. Ngôn ngữ giàu tính tương phản, đối lập.
Nguyễn Tuân đã nhìn sông Đà không chỉ là dòng sông vô tri mà là một thực thể có linh hồn, có cá tính riêng: hung bạo, dữ dằn, hùng vĩ. Ông khám phá vẻ đẹp dòng sông ở góc độ địa lí nhưng đậm chất văn chương, kết hợp với nhiều ngành nghệ thuật khác như âm nhạc, hội họa, điện ảnh.
Qua hình tượng sông Đà, Nguyễn Tuân thể hiện tình yêu mến tha thiết đối với thiên nhiên đất nước. Với ông, thiên nhiên là một tác phẩm nghệ thuật vô song của tạo hóa. Cảm nhận và miêu tả sông Đà, Nguyễn Tuân đã chứng tỏ sự tài hoa, uyên bác, lịch lãm, độc đáo trong phong cách, tri thức sâu sắc, tâm hồn phóng khoáng yêu tự do và thiên nhiên, luôn nhìn thấy ở thiên nhiên những vẻ đẹp chưa từng có. Hình tượng sông Đà là phông nền cho sự xuất hiện và tôn vinh vẻ đẹp của người lao động Tây Bắc trong giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Đoạn trích về sông Đà không chỉ cho thấy vẻ đẹp hùng vĩ, dữ dội của thiên nhiên Tây Bắc mà còn thể hiện tình yêu nước sâu sắc và phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân. Ông đã góp phần làm phong phú thêm nền văn học Việt Nam bằng những trang văn đầy sáng tạo và cảm xúc.
