“Ngắm trăng” (Vọng nguyệt) là một trong những bài thơ tiêu biểu cho phong cách thơ trữ tình của Hồ Chí Minh, đặc biệt khi xét đến hoàn cảnh sáng tác đặc biệt của nó. Bài thơ không chỉ thể hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc mà còn là biểu tượng cho ý chí kiên cường và tinh thần lạc quan cách mạng của Người.
Bài thơ được trích từ tập thơ “Nhật ký trong tù” (Ngục trung nhật ký), viết trong khoảng thời gian Bác Hồ bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam vô cớ (1942-1943). Hoàn cảnh sáng tác đã tạo nên một dấu ấn đặc biệt cho tác phẩm, khiến cho tình yêu trăng, khát vọng tự do và bản lĩnh kiên cường của Bác càng thêm phần sâu sắc.
Bài thơ gốc bằng chữ Hán:
Ngục trung vô tửu diệc vô hoa,
Đối thử lương tiêu nại nhược hà?
Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt,
Nguyệt tòng song khích khán thi gia.Bản dịch thơ:
Trong tù không rượu cũng không hoa,
Cảnh đẹp đêm nay, khó hững hờ!
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ,
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.1. Hiện thực khắc nghiệt và tâm hồn thi sĩ:
Hai câu thơ đầu đã khắc họa một cách chân thực và xúc động về hoàn cảnh ngắm trăng của Bác. Chốn ngục tù tăm tối, thiếu thốn mọi bề:
“Ngục trung vô tửu diệc vô hoa,
Đối thử lương tiêu nại nhược hà?”
Câu thơ “Trong tù không rượu cũng không hoa” không chỉ đơn thuần là một lời kể về sự thiếu thốn vật chất. Nó gợi lên sự đối lập giữa hoàn cảnh tù ngục khắc nghiệt và những thú vui tao nhã thường thấy của các thi nhân xưa. Sự thiếu vắng “rượu” và “hoa” càng làm nổi bật lên vẻ đẹp của đêm trăng, đồng thời thể hiện sự băn khoăn, trăn trở trong lòng Bác.
Câu hỏi tu từ “Đối thử lương tiêu nại nhược hà?” (Trước cảnh đẹp đêm nay, biết làm thế nào?) không chỉ là một lời than thở về sự thiếu thốn, mà còn là một sự bộc lộ cảm xúc mãnh liệt trước vẻ đẹp của trăng. Nó thể hiện sự rung động sâu sắc trong tâm hồn của một người yêu thiên nhiên, yêu cái đẹp, dù đang ở trong hoàn cảnh khó khăn nhất. Đồng thời, câu hỏi này cũng thể hiện sự trăn trở của Bác, làm sao có thể giữ trọn vẹn được cảm xúc trước vẻ đẹp của trăng khi xung quanh là xiềng xích và bóng tối.
2. Cuộc vượt ngục tinh thần:
Vượt lên trên hoàn cảnh ngục tù, Bác đã có một cuộc “vượt ngục” bằng tâm hồn, bằng tình yêu thiên nhiên vô bờ bến. Hai câu thơ cuối đã thể hiện rõ điều đó:
“Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt,
Nguyệt tòng song khích khán thi gia.”
Hai câu thơ này sử dụng nghệ thuật đối rất chỉnh, tạo nên một sự cân xứng hài hòa giữa “người” và “trăng”. “Người” hướng về “trăng”, “trăng” hướng về “người”, giữa họ là song sắt nhà tù. Nhưng song sắt ấy không thể ngăn cản được sự giao hòa, sự đồng điệu trong tâm hồn.
Hình ảnh “Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ” cho thấy sự chủ động của Bác trong việc tìm đến với thiên nhiên. Dù bị giam cầm về thể xác, nhưng tâm hồn của Người vẫn luôn hướng về ánh sáng, về vẻ đẹp của cuộc sống.
Hình ảnh “Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ” lại cho thấy sự đồng điệu, sự thấu hiểu giữa trăng và người. Trăng không chỉ là một vật thể vô tri, mà đã trở thành một người bạn tri âm, tri kỷ, cùng chia sẻ những cảm xúc, những tâm tư với Bác.
3. Tinh thần lạc quan và ý chí cách mạng:
Bài thơ “Ngắm trăng” không chỉ là một bức tranh về tình yêu thiên nhiên, mà còn là một biểu tượng cho tinh thần lạc quan và ý chí cách mạng của Bác Hồ.
Dù trong hoàn cảnh ngục tù tăm tối, thiếu thốn, nhưng Bác vẫn giữ được một tâm hồn thanh cao, một tình yêu thiên nhiên sâu sắc. Người không hề bi quan, chán nản, mà luôn tìm thấy niềm vui, niềm hy vọng trong cuộc sống.
Hình ảnh Bác ngắm trăng qua song sắt nhà tù là một biểu tượng cho ý chí kiên cường, bất khuất của một người chiến sĩ cách mạng. Dù bị giam cầm về thể xác, nhưng tinh thần của Người vẫn luôn tự do, luôn hướng về lý tưởng cao đẹp.
4. Giá trị nghệ thuật:
Bài thơ “Ngắm trăng” là một bài thơ tứ tuyệt giản dị, hàm súc, mang đậm phong cách thơ trữ tình của Hồ Chí Minh.
- Thể thơ: Thất ngôn tứ tuyệt, ngắn gọn, súc tích.
- Ngôn ngữ: Giản dị, trong sáng, gần gũi với đời sống.
- Hình ảnh: Gợi cảm, giàu sức biểu tượng.
- Nghệ thuật: Đối, nhân hóa, sử dụng câu hỏi tu từ một cách tinh tế.
Kết luận:
Bài thơ “Ngắm trăng” là một tác phẩm đặc sắc, thể hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc, tinh thần lạc quan và ý chí cách mạng kiên cường của Hồ Chí Minh. Bài thơ không chỉ có giá trị về mặt nội dung, mà còn có giá trị về mặt nghệ thuật, góp phần làm phong phú thêm cho nền văn học Việt Nam. “Ngắm trăng” xứng đáng là một trong những bài thơ hay nhất trong tập “Nhật ký trong tù” và là một di sản văn hóa vô giá của dân tộc.
