Đất Nước, một khái niệm thiêng liêng và gần gũi, đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho biết bao thế hệ văn nghệ sĩ Việt Nam. Trong dòng chảy ấy, đoạn trích “Đất Nước” từ trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm nổi bật lên như một tiếng nói riêng, một cách cảm nhận độc đáo và sâu sắc về quê hương.
Nguyễn Khoa Điềm và bài thơ Đất Nước
Hình ảnh nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, người đã thổi hồn vào những vần thơ về đất nước, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về cội nguồn và trách nhiệm với quê hương.
“Đất Nước” – Khúc ca về cội nguồn
Nguyễn Khoa Điềm mở đầu đoạn trích bằng một lối vào tự nhiên, giản dị như một lời tâm tình:
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”
Đất Nước không phải là một khái niệm trừu tượng, xa xôi, mà hiện hữu ngay trong những điều bình dị, thân thuộc nhất của cuộc sống. Đó là những câu chuyện cổ tích mẹ kể, là miếng trầu bà ăn, là lũy tre làng, là những phong tục, tập quán ngàn đời của dân tộc. Cách định nghĩa này không chỉ gần gũi mà còn khơi gợi lòng tự hào về những giá trị văn hóa truyền thống, về cội nguồn của dân tộc.
Tác giả đã tài tình sử dụng chất liệu văn hóa dân gian để khắc họa hình ảnh Đất Nước. Miếng trầu gợi nhớ câu chuyện “Trầu Cau” thấm đẫm tình nghĩa anh em. Cây tre gợi nhớ truyền thuyết Thánh Gióng nhổ tre đánh giặc, tượng trưng cho tinh thần kiên cường, bất khuất của dân tộc. Những hình ảnh này không chỉ làm cho định nghĩa về Đất Nước trở nên cụ thể, sinh động mà còn gợi lên niềm tự hào về lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của cha ông.
“Đất Nước” – Sự thống nhất giữa không gian và thời gian
Nguyễn Khoa Điềm tiếp tục mở rộng khái niệm Đất Nước bằng cách nhìn nhận nó trong sự thống nhất giữa không gian và thời gian:
“Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”
Đất Nước không chỉ là những địa danh, những vùng lãnh thổ, mà còn là không gian sinh tồn, không gian văn hóa, không gian tình yêu của mỗi con người. Đó là nơi anh đến trường học tập, là nơi em tắm mát, là nơi đôi lứa hẹn hò, là nơi gửi gắm những nỗi nhớ nhung. Cách cảm nhận này cho thấy Đất Nước gắn bó mật thiết với cuộc sống cá nhân, là một phần không thể thiếu trong tâm hồn mỗi người.
Hình ảnh đôi lứa yêu nhau, tượng trưng cho sự gắn kết giữa con người và đất nước, nơi tình yêu nảy nở và thăng hoa.
Tác giả còn đưa người đọc ngược dòng thời gian, trở về với những truyền thuyết, những huyền thoại của dân tộc:
“Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái
Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại
Chín mươi chín con voi góp mình dựng Đất tổ Hùng Vương”
Những địa danh, những di tích lịch sử không chỉ là những cảnh quan thiên nhiên vô tri, mà mang trong mình những câu chuyện về tình yêu, về lòng dũng cảm, về tinh thần đoàn kết của dân tộc. Núi Vọng Phu là biểu tượng cho lòng chung thủy của người phụ nữ Việt Nam. Hòn Trống Mái là biểu tượng cho tình yêu vĩnh cửu. Gót ngựa của Thánh Gióng là biểu tượng cho sức mạnh phi thường của dân tộc. Tất cả những điều đó đã tạo nên một Đất Nước giàu truyền thống văn hóa, giàu lòng yêu nước.
“Đất Nước” – Khúc ca về Nhân dân
Điểm đặc sắc nhất trong cách cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm về Đất Nước là sự đề cao vai trò của nhân dân:
“Những người con gái, con trai
Bình dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước”
Nhà thơ khẳng định rằng, Đất Nước không phải là của riêng ai, mà là của toàn thể nhân dân. Chính những người dân bình dị, vô danh, bằng mồ hôi, bằng xương máu, bằng trí tuệ và lòng dũng cảm, đã dựng xây và bảo vệ Đất Nước. Họ là những người cần cù lao động, là những người anh dũng chiến đấu, là những người gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống. Họ chính là chủ nhân thực sự của Đất Nước.
Hình ảnh người dân Việt Nam, từ những người nông dân chân lấm tay bùn đến những người chiến sĩ dũng cảm, là những người đã góp phần làm nên lịch sử và văn hóa của đất nước.
Nguyễn Khoa Điềm đã khẳng định một chân lý giản dị nhưng sâu sắc:
“Đất Nước này là Đất Nước của Nhân dân
Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại”
Đây là tư tưởng cốt lõi, là điểm sáng trong toàn bộ đoạn trích “Đất Nước”. Tư tưởng này không chỉ thể hiện lòng yêu nước sâu sắc của tác giả mà còn khơi gợi lòng tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm của mỗi người đối với Đất Nước.
Kết luận
Đoạn trích “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm là một khúc ca hùng tráng về cội nguồn, về không gian và thời gian, và đặc biệt là về nhân dân. Bằng một giọng thơ trữ tình, giàu cảm xúc, bằng những hình ảnh thơ bình dị, gần gũi, tác giả đã khắc họa một cách chân thực và sâu sắc về hình ảnh Đất Nước Việt Nam. Đoạn trích không chỉ là một tác phẩm văn học xuất sắc mà còn là một lời nhắn nhủ, một lời thức tỉnh về lòng yêu nước, về ý thức trách nhiệm của mỗi người đối với Đất Nước. Nó giúp mỗi chúng ta thêm yêu quý, trân trọng và tự hào về quê hương Việt Nam.
