Lê Văn Hưu là nhà sử học lỗi lạc, người đã biên soạn bộ quốc sử đầu tiên của Đại Việt mang tên “Đại Việt sử ký”. Công trình này được vua Trần Thánh Tông khen ngợi và ban thưởng. Lê Trắc trong “An Nam chí lược” đánh giá Lê Văn Hưu là người tài đức, từng làm phó quan của Chiêu Minh Vương Trần Quang Khải và thăng làm Kiểm Pháp quan, chuyên sửa sách “Việt chí”.
Lê Văn Hưu sinh tại xã Phủ Lý, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Năm 1247, ông đỗ Bảng nhãn trong khoa thi đầu tiên có đặt danh hiệu tam khôi. “Đại Nam nhất thống chí” ghi chép ngắn gọn về ông: “Lê Văn Hưu: người xã Phủ Lý, huyện Đông Sơn, đỗ Bảng nhãn đời Thiên Ứng Chính Bình, làm Hàn Lâm học sĩ kiêm Giám tu Sử viện, biên sách Đại Việt sử ký”.
Sau khi thi đỗ, Lê Văn Hưu giữ nhiều chức vụ quan trọng như Kiểm pháp quan, Thượng thư bộ Binh. Tuy nhiên, đóng góp lớn nhất của ông là khi được điều chuyển sang làm Học sĩ Hàn Lâm viện, kiêm Giám tu Quốc sử viện. Vua Trần Thái Tông coi trọng việc chép sử và giao trọng trách này cho Lê Văn Hưu. Ông đã dồn hết tâm huyết biên soạn, bổ sung, hoàn thiện bộ sử “Đại Việt sử ký”.
Bộ “Đại Việt sử ký” được hoàn thành vào năm 1272. Lê Văn Hưu đã ghi chép những sự kiện quan trọng trong gần 15 thế kỷ, từ thời Triệu Vũ Đế đến vua Lý Chiêu Hoàng. Bộ sử bao gồm 30 quyển. Sau khi hoàn tất, ông được vua Trần Thánh Tông khen ngợi và ban thưởng.
Trải qua nhiều biến cố lịch sử, “Đại Việt sử ký” và một số sách khác đã bị nhà Minh tịch thu. Tuy nhiên, may mắn thay, bộ Đại Việt sử ký toàn thư vẫn còn được lưu giữ trong khối Mộc bản triều Nguyễn, trong đó có nhiều bản khắc ghi chép nội dung và bình luận của Lê Văn Hưu. Sử gia Ngô Sĩ Liên đã dựa trên “Đại Việt sử ký” để viết thành “Đại Việt sử ký toàn thư”, như ông khẳng định trong Phàm lệ.
Thông qua các trích đoạn trong “Đại Việt sử ký toàn thư”, ta có thể thấy khuynh hướng và ngọn bút chép sử của Lê Văn Hưu. Ông đánh giá cao các lãnh tụ khởi nghĩa như Hai Bà Trưng và phê phán những hành vi trái đạo lý của vua chúa, ví dụ như nhận xét về vua Lý Thần Tông.
“Đại Việt sử ký” của Lê Văn Hưu đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nền sử học Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu đã tìm thấy trong đó một kho tài liệu vô giá, chính xác, với giá trị tổng hợp cao. Nhờ những đóng góp to lớn này, Lê Văn Hưu được mệnh danh là “ông tổ của nghề chép sử”.
