Bệnh Đan Thiềm, theo cách nhà phê bình Phạm Vĩnh Cư định nghĩa, là “khát khao và quý giá chỉ một cái đẹp siêu đẳng”. Căn bệnh này ám ảnh cả hai nhân vật tài hoa trong tác phẩm, dù rằng danh xưng chính thức chỉ thuộc về nàng cung nữ Đan Thiềm. Tuy nhiên, biểu hiện của bệnh Đan Thiềm ở mỗi người lại mang những sắc thái riêng biệt.
Với Vũ Như Tô, đó là sự say đắm vẻ đẹp nghệ thuật cao cả và thuần khiết. Còn với Đan Thiềm, đó là sự mê đắm tài hoa siêu việt của người nghệ sĩ sáng tạo ra cái đẹp – ở đây, chính là Vũ Như Tô. Chính lòng liên tài đã khiến Đan Thiềm thuyết phục Vũ Như Tô mượn tay vương quyền của Lê Tương Dực để thực hiện hoài bão xây dựng một tòa lâu đài đồ sộ và vĩnh cửu cho đất nước.
Lòng mê đắm của Đan Thiềm không phải vì bản thân Cửu Trùng Đài, mà là vì tài năng của người có thể tạo ra nó. Vì vậy, khi ước vọng xây đài tan vỡ, tâm nguyện của nàng chuyển sang bảo vệ tính mạng của Vũ Như Tô. Nàng sẵn sàng hy sinh bản thân để ông được sống. Khoảnh khắc biết rằng không thể cứu được Vũ Như Tô, nàng đau đớn thốt lên lời vĩnh biệt: “Ông cả ơi! Đài lớn tan tành! Ông cả ơi! Xin cùng ông vĩnh biệt!“
Bệnh Đan Thiềm của Vũ Như Tô thể hiện qua sự mê đắm cái đẹp, mà biểu tượng của nó là Cửu Trùng Đài. Ban đầu, ông từ chối xây dựng Cửu Trùng Đài vì biết rằng công trình này được xây trên xương máu của nhân dân. Tuy nhiên, khát vọng nghệ thuật đã lấn át lòng nhân ái.
Nếu xây Cửu Trùng Đài là tuân theo mệnh lệnh của cái đẹp, và bảo vệ quyền sống của nhân dân là tuân theo mệnh lệnh của cái thiện, thì trước mắt chúng ta là cuộc xung đột khốc liệt giữa cái đẹp và cái thiện. Sai lầm của Vũ Như Tô là đã đặt cái đẹp lên trên cái thiện, hy sinh cái thiện vì cái đẹp. Chính sai lầm này đã dẫn đến cái chết của ông và sự thiêu rụi của công trình vĩ đại.
Nguyễn Huy Tưởng, người đồng cảm với bệnh Đan Thiềm, đã thể hiện rõ quan điểm “nghệ thuật vị nghệ thuật” của văn học lãng mạn. Tuy nhiên, một người cầm bút chân chính ở mọi thời đại không thể chỉ coi trọng tài năng và đề cao vẻ đẹp thuần túy mà còn phải đặt con người lên vị trí cao nhất.
Trong mối quan hệ giữa Tâm và Tài, giữa cái Đẹp và cái Thiện, thì Tâm và Thiện phải được ưu tiên hàng đầu. Nguyễn Du đã từng khẳng định: “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài“. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của đạo đức và lòng nhân ái trong sự nghiệp sáng tạo nghệ thuật.
