Thơ Đường luật, một thể thơ bác học, đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc nhất định. Việc nắm vững và vận dụng nhuần nhuyễn các quy tắc này là yếu tố then chốt để tạo nên một tác phẩm thơ Đường luật chỉnh chu và giàu giá trị nghệ thuật. Trong số đó, luật bằng trắc đóng vai trò quan trọng, tạo nên âm điệu du dương, trầm bổng cho bài thơ. Tuy nhiên, để linh hoạt hơn trong quá trình sáng tác, người xưa đã sáng tạo ra “luật bất luận”.
Luật bất luận được xem như một “cánh cửa” mở ra sự tự do nhất định cho thi sĩ, đặc biệt trong việc lựa chọn từ ngữ. Thay vì gò bó bản thân vào những khuôn khổ cứng nhắc, thi sĩ có thể thoải mái hơn trong việc tìm kiếm và sử dụng từ ngữ, đặc biệt là các từ kép, danh từ riêng chỉ nhân danh, địa danh hay điển tích. Những trường hợp này thường khó thay đổi dấu giọng (bằng trắc) mà vẫn giữ nguyên ý nghĩa.
Theo quy tắc chung, các tiếng ở vị trí thứ 2, 4, 5, 6 và 7 trong mỗi câu thơ phải tuân thủ nghiêm ngặt luật bằng trắc đã được quy định. Đây là “chính luật” cần tuân theo để đảm bảo âm điệu hài hòa cho bài thơ.
Tuy nhiên, luật bất luận cho phép sự linh hoạt ở các tiếng thứ nhất và thứ ba trong mỗi câu. Điều này có nghĩa là, thi sĩ không nhất thiết phải tuân theo luật bằng trắc ở những vị trí này.
Mặc dù có luật bất luận, thi sĩ vẫn nên thận trọng. Nếu tiếng nào theo luật định là trắc mà chúng ta lại làm bằng thì được chấp nhận. Nhưng ngược lại, nếu tiếng nào theo luật định là bằng mà chúng ta lại làm trắc thì nên tránh, vì có thể phạm phải lỗi “khổ độc”, làm ảnh hưởng đến chất lượng của bài thơ.
Trong trường hợp vạn bất đắc dĩ, không tìm được từ ngữ nào thay thế tốt hơn, thi sĩ có thể giữ nguyên từ ngữ đó, ngay cả khi nó không hoàn toàn tuân thủ luật bằng trắc. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải cố gắng giữ đúng luật (chính luật) càng nhiều càng tốt, vì điều này sẽ giúp bài thơ hay hơn về mặt âm điệu.
Một bài thơ Đường luật được đánh giá hay hay dở phần lớn dựa trên việc tuân thủ các luật thơ. Thơ Đường luật là “thơ luật”, nghĩa là thơ phải được làm theo luật. Một bài thơ Đường luật dù nội dung, tứ thơ, từ ngữ có hay đến đâu, nhưng nếu bị sai luật thì cũng không được chấp nhận. Do đó, việc hiểu và vận dụng luật bất luận một cách khéo léo, kết hợp với việc tuân thủ chính luật, sẽ giúp thi sĩ tạo ra những tác phẩm thơ Đường luật vừa chỉnh chu, vừa giàu cảm xúc và mang đậm dấu ấn cá nhân.
