Hồ Xuân Hương, một nữ sĩ tài hoa, đã để lại cho văn học Việt Nam những tác phẩm độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân. Trong số đó, bài thơ “Bánh trôi nước” nổi bật như một viên ngọc quý, vừa thể hiện sự tinh tế trong quan sát, vừa chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc. Bài thơ không chỉ là một bức tranh về chiếc bánh trôi bình dị mà còn là tiếng nói đồng cảm, sẻ chia với thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa.
Khác với sự trang nhã, man mác buồn của Bà huyện Thanh Quan, thơ Hồ Xuân Hương mang giọng điệu mạnh mẽ, đề tài gần gũi đời thường. “Bánh trôi nước” là minh chứng rõ nét cho phong cách ấy.
Bài thơ là một hình ảnh nhân hóa tài tình, mượn hình tượng chiếc bánh trôi nước để nói về vẻ đẹp và số phận của người phụ nữ. Hồ Xuân Hương đã khéo léo phát hiện ra những nét tương đồng giữa chiếc bánh và cuộc đời người phụ nữ: vẻ ngoài trắng trẻo, tròn trịa tượng trưng cho vẻ đẹp hình thể; “tấm lòng son” tượng trưng cho tâm hồn trong trắng, thủy chung; và cuộc đời “bảy nổi ba chìm” tượng trưng cho số phận lênh đênh, chìm nổi, không làm chủ được cuộc đời.
Thân em vừa trắng lại vừa tròn,
Câu thơ mở đầu giới thiệu về vẻ đẹp của chiếc bánh trôi, đồng thời cũng là lời tự bạch về vẻ đẹp của người phụ nữ. Từ “thân em” gợi sự nhỏ bé, mong manh, cần được chở che. Cặp từ “vừa… lại vừa” nhấn mạnh vẻ đẹp hoàn hảo, không tì vết của người con gái. Vẻ đẹp ấy đáng lẽ phải được trân trọng, nâng niu, nhưng cuộc đời lại không như là mơ:
Bảy nổi ba chìm với nước non.
Hai chữ “bảy nổi ba chìm” gợi sự long đong, vất vả, phiêu dạt trong cuộc đời. Thành ngữ “ba chìm bảy nổi” bị đảo ngược, nhấn mạnh hơn vào những khó khăn, thử thách mà người phụ nữ phải trải qua. Cụm từ “với nước non” như một lời oán trách xã hội bất công, vùi dập cuộc đời người phụ nữ.
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn,
Câu thơ thể hiện sự cam chịu, nhẫn nhục của người phụ nữ. Số phận của họ hoàn toàn phụ thuộc vào người khác, không có quyền tự quyết định cuộc đời mình. Họ bị “tay kẻ nặn” nhào nặn, uốn éo, không biết tương lai sẽ ra sao.
Tuy nhiên, dù cuộc đời có chìm nổi, dù bị vùi dập, người phụ nữ vẫn giữ trọn vẹn phẩm giá và tâm hồn cao đẹp của mình:
Mà em vẫn giữ tấm lòng son.
Câu thơ cuối cùng là một lời khẳng định mạnh mẽ về phẩm chất cao đẹp của người phụ nữ. “Tấm lòng son” tượng trưng cho sự thủy chung, son sắt, tấm lòng nhân hậu, vị tha. Dù cuộc đời có khắc nghiệt đến đâu, người phụ nữ vẫn giữ vững phẩm chất tốt đẹp, không để bị v испачкать bởi bùn nhơ xã hội. Từ “vẫn” thể hiện sự kiên trì, bền bỉ, quyết tâm giữ gìn “tấm lòng son” đến cùng.
“Bánh trôi nước” là một bài thơ ngắn gọn, giản dị nhưng lại chứa đựng ý nghĩa sâu sắc. Bài thơ không chỉ là lời than thân trách phận mà còn là lời khẳng định giá trị, phẩm giá của người phụ nữ. Hồ Xuân Hương đã mượn hình ảnh chiếc bánh trôi để nói lên tiếng nói của người phụ nữ, tiếng nói đòi quyền bình đẳng, đòi được tôn trọng và yêu thương. Bài thơ là một minh chứng cho tài năng và tấm lòng nhân ái của nữ sĩ Hồ Xuân Hương.
