Hơn 150 năm đã trôi qua, nhưng ngày hy sinh của người anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực (27-10-1868) vẫn luôn khắc sâu trong tâm trí mỗi người dân Việt Nam. Các sự kiện tưởng nhớ ông được tổ chức hàng năm tại khắp các đền thờ, đình làng ở Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là tại Kiên Giang.
Nguyễn Trung Trực, tên thật Nguyễn Văn Lịch, sinh năm 1838 tại làng Bình Nhật, Long An. Xuất thân từ một gia đình ngư dân, ông nổi tiếng với tài năng văn võ song toàn từ khi còn trẻ.
Tháng 2 năm 1859, khi thực dân Pháp xâm lược thành Gia Định, Nguyễn Trung Trực đã đứng lên chiêu mộ nghĩa quân, tham gia kháng chiến. Đến năm 1861, ông gia nhập nghĩa quân của Bình Tây đại nguyên soái Trương Định và được giao chức Quản đạo, hoạt động mạnh mẽ ở vùng Tân An.
Chiến công vang dội nhất của ông là trận đánh úp tàu chiến Pháp tại vàm sông Nhựt Tảo vào ngày 10-12-1861. Bằng mưu trí cải trang thành đám cưới để tiếp cận, nghĩa quân đã gây bất ngờ và đốt cháy hoàn toàn tàu địch, làm nức lòng nhân dân. Sau chiến thắng Nhựt Tảo, Nguyễn Trung Trực tiếp tục lập nhiều chiến công, khiến quân Pháp khiếp sợ. Năm 1867, ông được phong chức Lãnh binh tỉnh Gia Định, rồi Thành thủ úy Hà Tiên.
Chân dung Nguyễn Trung Trực: Hình ảnh người anh hùng dân tộc được thờ phụng tại đền thờ Rạch Giá, thể hiện lòng biết ơn và ngưỡng mộ của người dân.
Ngày 24-6-1867, Hà Tiên thất thủ, Nguyễn Trung Trực rút quân về Hòn Chông, tiếp tục tổ chức kháng chiến ở vùng Tà Niên, U Minh Thượng (Kiên Giang). Đêm 16-6-1868, ông cùng nghĩa quân tấn công đồn Rạch Giá và giữ vững trong một tuần. Do lực lượng quá chênh lệch, vũ khí thô sơ, nghĩa quân phải rút lui về Hòn Chông, rồi ra đảo Phú Quốc. Bị quân Pháp truy đuổi gắt gao, chúng bắt mẹ ông làm con tin. Ngày 19-9-1868, Nguyễn Trung Trực bị bắt và bị xử chém tại chợ Rạch Giá vào ngày 27-10-1868.
Câu nói bất hủ của ông trước khi hy sinh: “Bao giờ người Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây” đã trở thành biểu tượng cho ý chí bất khuất, tinh thần yêu nước nồng nàn của dân tộc Việt Nam.
Trong dân gian lưu truyền nhiều câu chuyện cảm động về Nguyễn Trung Trực. Một trong số đó là về bức ảnh thờ của ông. Dù hy sinh ở tuổi 30, nhưng các bức ảnh và tượng thờ lại thể hiện hình ảnh một người đàn ông trung niên, có râu dài. Theo lý giải dân gian, việc này là để tạo uy tín và dễ dàng vận động các tầng lớp nhân dân tham gia kháng chiến, đồng thời cũng là để che mắt quân thù.
Một câu chuyện khác kể rằng, khi Nguyễn Trung Trực cùng nghĩa quân trên đường ra biển, gặp phải giông bão lớn. Ông đã rút kiếm chỉ lên trời, lập tức biển lặng sóng êm. Vì vậy, ngư dân vùng biển Tây thường có tục vẽ mắt thuyền màu trắng, không có tròng đen.
Câu chuyện về chiếu Tà Niên cũng rất nổi tiếng. Người dân Tà Niên đã dệt chiếu dâng lên Nguyễn Trung Trực trước khi ông bị hành hình. Máu của ông đổ xuống chiếu tạo thành hình chữ Thọ. Để tưởng nhớ ông, người dân Tà Niên đã dệt chiếu có hoa văn chữ Thọ cho đến ngày nay.
Lễ kỷ niệm Nguyễn Trung Trực: Sự kiện văn hóa truyền thống thể hiện lòng thành kính và tri ân sâu sắc của cộng đồng đối với người anh hùng đã hy sinh vì độc lập dân tộc.
Bà lớn tướng Lê Kim Định, phu nhân của Nguyễn Trung Trực, cũng là một người phụ nữ kiên cường, dũng cảm. Bà đã cùng chồng chiến đấu chống Pháp tại Phú Quốc. Trong một trận đánh, để bảo vệ con trai, bà đã hy sinh anh dũng. Ngôi mộ của bà hiện vẫn được ngư dân Cửa Cạn thờ cúng, và tương truyền rằng vào những đêm trăng sáng, người ta thường thấy một con tàu cổ cùng tiếng ru con trên biển.
Những câu chuyện về Nguyễn Trung Trực và những người thân yêu của ông là minh chứng cho lòng yêu nước, tinh thần bất khuất và sự hy sinh cao cả của dân tộc Việt Nam. Hiện nay, có khoảng 20 đền thờ Nguyễn Trung Trực ở khắp Đồng bằng sông Cửu Long. Nhiều gia đình thờ ảnh ông như thờ tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn và kính trọng sâu sắc.
Nhà thơ Huỳnh Mẫn Đạt đã ca ngợi chiến công và nhân cách của Nguyễn Trung Trực bằng hai câu thơ bất hủ:
“Hỏa hồng Nhựt Tảo oanh thiên địa
Kiếm bạt Kiên Giang khấp quỷ thần”.
Nguyễn Trung Trực mãi là một biểu tượng sáng ngời về lòng yêu nước, tinh thần quả cảm và ý chí đấu tranh bất khuất của dân tộc Việt Nam. Những Bài Văn Về Nguyễn Trung Trực sẽ còn được lưu truyền mãi cho các thế hệ sau, để nhắc nhở về một người anh hùng đã hiến dâng cả cuộc đời cho độc lập, tự do của Tổ quốc.
