Bài thơ “Thói đời” của Tú Xương là một bức tranh chân thực và đầy trào phúng về xã hội Việt Nam cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Qua lăng kính của một nhà nho bất đắc chí, Tú Xương đã phơi bày những mặt trái của xã hội, nơi giá trị đạo đức bị đảo lộn, đồng tiền chi phối mọi mối quan hệ.
“Người bảo ông điên, ông chẳng điên,
Ông thương ông tiếc hoá ông phiền.”
Hai câu đề mở đầu bài thơ đã vẽ nên chân dung của Tú Xương, một người luôn trăn trở về thời cuộc, về những biến đổi của xã hội. Sự “điên” ở đây không phải là sự mất trí, mà là sự khác biệt, là tiếng nói phản kháng của một tâm hồn trong sạch trước những điều ngang trái. Ông “thương”, ông “tiếc” cho những giá trị tốt đẹp đang dần bị mai một, nhưng sự “thương tiếc” ấy lại trở thành nỗi “phiền” cho chính bản thân ông.
“Kẻ yêu người ghét hay gì chữ,
Đứa trọng thằng khinh chỉ vị tiền.”
Hai câu thực tiếp tục khắc họa sự đảo lộn giá trị trong xã hội. “Chữ nghĩa”, lẽ ra phải là thước đo phẩm giá con người, thì nay lại trở nên vô nghĩa. Người ta “yêu”, “ghét” không phải vì tài năng, đức độ, mà chỉ vì “tiền”. Đồng tiền đã trở thành thước đo duy nhất, chi phối mọi mối quan hệ trong xã hội.
Hình ảnh huy chương đồng, biểu tượng cho sự công nhận giá trị, lại đặt trong bối cảnh bài thơ “Thói đời” của Tú Xương, càng làm nổi bật sự châm biếm về một xã hội mà giá trị thực bị đảo lộn, tiền bạc lên ngôi.
“Ở bể ngậm ngùi cơn tới lạch,
Được voi tấp tểnh lại đòi tiên.”
Hai câu luận sử dụng hình ảnh so sánh để diễn tả tình cảnh của những người trí thức trong xã hội đương thời. “Ở bể” (chỗ rộng lớn) mà phải “ngậm ngùi cơn tới lạch” (chỗ nhỏ hẹp, tù túng) thể hiện sự bất mãn, bế tắc của những người có tài năng nhưng không được trọng dụng. Câu “Được voi tấp tểnh lại đòi tiên” lại là một sự châm biếm sâu cay về lòng tham của con người, được cái này rồi lại muốn cái khác, không bao giờ biết đủ.
“Khi cười khi khóc khi than thở,
Muốn bỏ văn chương học võ biền!”
Hai câu kết thể hiện sự thất vọng tột cùng của Tú Xương. Ông “cười”, “khóc”, “than thở” trước những ngang trái của cuộc đời. Đến cuối cùng, ông muốn “bỏ văn chương học võ biền”, một sự phản kháng mạnh mẽ, một sự chối bỏ những giá trị cũ kỹ để tìm kiếm một con đường mới.
Bài thơ “Thói đời” của Tú Xương không chỉ là một bức tranh hiện thực về xã hội đương thời, mà còn là một tiếng nói phản kháng mạnh mẽ, một lời cảnh tỉnh sâu sắc về những giá trị đạo đức đang bị xuống cấp. Bài thơ vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay, khi xã hội vẫn còn tồn tại những mặt trái, những bất công mà chúng ta cần phải đấu tranh để thay đổi.
