Bài thơ “Nửa đêm” (Dạ Bán) là một điểm sáng trong tập “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh, không chỉ bởi vẻ đẹp ngôn từ mà còn bởi triết lý sâu sắc về thiện và ác, cùng tầm quan trọng của giáo dục trong việc hình thành nhân cách con người.
Bài thơ gốc bằng chữ Hán và bản dịch tiếng Việt:
Dạ bán (Nửa đêm)
Thụy thì đô tượng thuần lương hán,
Tỉnh hậu tài phân thiện, ác nhân.
Thiện, ác nguyên lai vô định tính,
Đa do giáo dục đích nguyên nhân.
Dịch thơ:
Ngủ thì ai cũng như hiền hậu,
Lành, ác phân ra lúc tỉnh rồi.
Lành, ác phải đâu là định tính,
Thường do giáo dục tạo nên thôi.
Trong bốn câu thơ ngắn gọn, Hồ Chí Minh đã đặt ra một vấn đề mang tính triết học và đạo đức sâu sắc: bản chất thiện ác của con người. Người không đồng tình với quan điểm “nhân chi sơ tính bản thiện” hay “tính bản ác” mà cho rằng thiện và ác không phải là những thuộc tính cố định, bất biến.
“Ngủ thì ai cũng như hiền hậu, Lành, ác phân ra lúc tỉnh rồi.” Câu thơ cho thấy trong trạng thái nghỉ ngơi, bản chất thiện ác tiềm ẩn. Chỉ khi đối diện với những lựa chọn, những tình huống cụ thể, con người mới thể hiện rõ khuynh hướng thiện hoặc ác.
“Lành, ác phải đâu là định tính,” câu thơ này phủ nhận tính cố hữu của thiện và ác. Hồ Chí Minh cho rằng con người không sinh ra đã hoàn toàn tốt hoặc hoàn toàn xấu. Khả năng làm điều tốt hay điều xấu phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó giáo dục đóng vai trò then chốt.
“Thường do giáo dục tạo nên thôi.” Đây là câu thơ mang tính khẳng định cao nhất về vai trò của giáo dục. Hồ Chí Minh tin rằng giáo dục có thể thay đổi con người, giúp họ hướng thiện, tránh xa cái ác. Giáo dục không chỉ trang bị kiến thức mà còn bồi dưỡng đạo đức, nhân cách, giúp con người trở thành những công dân tốt, có ích cho xã hội.
Trong bối cảnh thế giới đầy biến động của thế kỷ XX, khi chiến tranh và bạo lực lan tràn, bài thơ “Nửa đêm” mang một thông điệp nhân văn sâu sắc. Nó khẳng định niềm tin vào khả năng thay đổi của con người thông qua giáo dục và kêu gọi xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn, nơi cái thiện được tôn vinh và cái ác bị đẩy lùi. Tư tưởng này của Hồ Chí Minh vẫn còn nguyên giá trị trong xã hội ngày nay, khi chúng ta đối mặt với nhiều thách thức về đạo đức và lối sống.
Bài thơ “Nửa đêm” không chỉ là một tác phẩm văn học mà còn là một tuyên ngôn về triết lý sống, về niềm tin vào sức mạnh của giáo dục trong việc xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn. Nó là một lời nhắc nhở sâu sắc về trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc tu dưỡng đạo đức, học tập và rèn luyện để trở thành những người có ích cho xã hội, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước.
