Bài thơ “Người đi tìm hình của Nước” của Chế Lan Viên, nằm trong tập “Ánh sáng và phù sa” (1960), là một tác phẩm nổi bật viết về lãnh tụ Hồ Chí Minh, đánh dấu bước ngoặt trong hành trình mỹ học của nhà thơ. Dù đã có nhiều phân tích về chủ đề, cảm hứng, hình tượng và chất suy tưởng của bài thơ, bài viết này sẽ tập trung vào một khía cạnh ít được chú ý: đặc trưng thẩm mỹ trong cách Chế Lan Viên khắc họa hình tượng Bác Hồ. Việc khám phá yếu tố này sẽ giúp ta hiểu rõ hơn về sức sống lâu bền của tác phẩm.
Thực tế, viết về Hồ Chí Minh là một thách thức lớn đối với bất kỳ tác giả nào. Bởi lẽ, di sản văn học về Người đã rất đồ sộ, đòi hỏi tác giả phải tìm được nét riêng, tránh sự trùng lặp trong cảm xúc, tư duy và cách thể hiện. Hơn nữa, tác phẩm cần vừa thể hiện được tầm vóc vĩ đại của lãnh tụ, vừa đóng góp vào hệ giá trị mỹ học của dòng văn học viết về Người. Chính ở đây, bản lĩnh nghệ thuật của Chế Lan Viên được khẳng định.
Bài thơ được viết trên nền tảng cảm xúc tự hào, lòng biết ơn sâu sắc và những suy tư trăn trở về hành trình tìm đường cứu nước của Bác. Đó là một hành trình gian khổ, đầy thử thách với mục đích cao cả: “Tìm hình của Nước”. “Hình của Nước” chính là “Thế đi đứng của toàn dân tộc”, là độc lập, tự do, là áo cơm, hạnh phúc của nhân dân. Lý tưởng này vượt lên trên những liên tưởng thông thường về không gian địa lý (“Một góc quê hương nửa đời quen thuộc”) và không phải là những mơ mộng xa vời mà là hiện thực cụ thể, làm nên giá trị đời sống con người. Con đường của Hồ Chí Minh là con đường của chủ nghĩa nhân văn cao cả, hướng đến những quyền lợi căn bản mà tạo hóa đã ban cho tất cả mọi người, như Người đã nhấn mạnh trong “Tuyên ngôn Độc lập”. Tuy nhiên, đó là một con đường đầy chông gai, phải trải qua “lửa đỏ và nước lạnh”.
Chất suy tưởng là đặc trưng nổi bật trong “Người đi tìm hình của Nước”, đồng thời là yếu tố làm nên phong cách thơ Chế Lan Viên. Tuy nhiên, điểm mới mà bài viết muốn nhấn mạnh là cách Chế Lan Viên thể hiện quan điểm thẩm mỹ thông qua việc xây dựng hình tượng và tổ chức thế giới nghệ thuật. Chúng ta đã quen thuộc với những tác phẩm khắc họa Bác Hồ qua mái tóc, vầng trán, đôi mắt, nụ cười, giọng nói, manh áo giản dị, đôi dép cao su… Cùng với đó là hệ thống ngôn ngữ, hình tượng mang tính cao cả, siêu phàm. Đây chính là thách thức mà Chế Lan Viên phải vượt qua. Ông hiểu rằng hình tượng nghệ thuật luôn thấm đẫm trí tưởng tượng, suy tưởng, liên tưởng của người viết. Do đó, Chế Lan Viên tập trung khai thác những khía cạnh khác: nỗi nhớ quê hương khi Bác phải ra đi, những gian khổ Người nếm trải, những đau đớn khi nghĩ về đất nước trong đêm trường nô lệ, những xúc động khi Người bắt gặp lý tưởng cách mạng trên quê hương Lênin, và niềm hân hoan khi Người nhận ra con đường đi đến độc lập, tự do và hạnh phúc của nhân dân. Điểm khác biệt trong phong cách thẩm mỹ của Chế Lan Viên nằm ở chỗ ông suy tưởng: “Hiểu sao hết những tấm lòng lãnh tụ”; “Hiểu sao hết “Người đi tìm hình của Nước”.
Xét về mỹ học, “Người đi tìm hình của Nước” thể hiện phạm trù cái cao cả (cảm xúc, suy tưởng, chủ đề, hình tượng, giọng điệu). Tuy nhiên, Chế Lan Viên không sử dụng những yếu tố mang sẵn phẩm tính cao cả mà phát huy sắc thái cao cả trong những điều bình dị, gần gũi, thân thuộc nhất. Bởi lẽ, chỉ những gì gần gũi, thân thuộc nhất mới gắn bó tha thiết nhất với con người. Với cách khai thác, xây dựng hình tượng và biểu đạt như vậy, Chế Lan Viên đã thể hiện một cách tự nhiên và chính xác tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Cuộc đời Bác là cao cả, lý tưởng của Người là vĩ đại, di sản của Người là vô cùng lớn lao.
Tìm hình của nước, lắng nghe sự phôi thai của nước, hình dung ra con đường giải phóng dân tộc, giành độc lập, tự do, áo cơm, hạnh phúc cho nhân dân… đó là những mục tiêu cao cả nhưng không siêu hình, viển vông. Những tượng hình thiêng liêng, nhân bản ấy chính là lẽ sống mà con người cần phải có. Hồ Chí Minh nhận ra chân lý ấy khi bắt gặp Luận cương của Lênin, bắt gặp con đường giải phóng dân tộc, giải phóng loài người.
Những suy tưởng mới trong tư duy xây dựng hình tượng và tổ chức thế giới nghệ thuật đã làm nên phong cách thơ Chế Lan Viên và cũng làm nên sức sống của bài thơ “Người đi tìm hình của Nước”. Bằng những rung động chân thành, bằng những suy tưởng sâu sắc gắn với quan niệm thẩm mỹ thích đáng về đặc trưng phản ánh nghệ thuật, Chế Lan Viên vượt lên sự mô tả thông thường để chạm tới giá trị mỹ học về cái cao cả. Tuy nhiên, cái cao cả được thể hiện không phải bằng các hình tượng, mệnh đề siêu hình, siêu vượt, mà bằng những điều gần gũi nhất, đời thường nhất trong cuộc đời Bác Hồ. Chính ở đó, cái cao cả của “tấm lòng lãnh tụ” được ngời sáng – ánh sáng của chủ nghĩa nhân văn, nhân đạo. Đến nay, “Người đi tìm hình của Nước” vẫn là một trong những bài thơ hay, tiêu biểu viết về Bác Hồ.
