Nguyễn Khoa Điềm, một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ chống Mỹ cứu nước, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả bằng sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc nồng nàn và suy tư sâu sắc về đất nước, con người Việt Nam. Thơ ông không hoa mỹ, kiêu kỳ mà giản dị, tự nhiên như lời tự sự, lời tâm tình, nhưng lại có sức lay thức, ám ảnh tâm trí người đọc bởi những triết luận sâu sắc được chuyển hóa qua những hình tượng thơ độc đáo và tứ thơ có tính phát hiện mới mẻ. Bài thơ “Mẹ và quả” là một minh chứng rõ nét cho phong cách thơ ấy, một bài thơ giản dị nhưng gợi lên nhiều liên tưởng mang tính nhân văn sâu sắc.
Bài thơ được chia làm ba khổ, gồm 12 dòng thơ với âm lượng mỗi dòng không đều nhau (5 dòng 7 chữ, 7 dòng 8 chữ). Giai điệu của bài thơ không mượt mà, du dương bởi tác giả tập trung vào việc bày tỏ cảm xúc chân thành và những suy nghĩ nghiêm túc, gửi gắm vào những hình ảnh thơ bình dị để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc.
Nhan đề “Mẹ và quả” thoạt nghe có vẻ đơn giản, nhưng lại gợi lên nhiều suy ngẫm về sự hy sinh, vất vả của người mẹ trong việc nuôi dưỡng, chăm sóc những “quả” của cuộc đời, đồng thời nhắc nhở đạo lý “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Nguyễn Khoa Điềm mở đầu bài thơ bằng những dòng tự sự, như lời tâm tình chia sẻ những kỷ niệm thân thương về mẹ, về mái ấm gia đình.
Những mùa quả mẹ tôi hái được
Mẹ vẫn trông vào tay mẹ vun trồng
Những mùa quả lặn rồi lại mọc
Như mặt trời, khi như mặt trăng
Công việc vun trồng của mẹ diễn ra liên tục, từ ngày này sang ngày khác, mùa này sang mùa khác, chứa đựng những mong mỏi lớn lao. Mẹ luôn kỳ vọng vào thành quả tốt đẹp, dốc lòng chăm sóc với ý thức trách nhiệm cao. Ý thơ của Nguyễn Khoa Điềm gợi ra một mảnh vườn xanh tươi, bóng dáng mẹ ẩn hiện dưới giàn bí, len lỏi giữa những luống khoai, vồng ớt, hàng cà lam lũ, gợi nhớ hình ảnh người mẹ tần tảo trong thơ Nguyễn Duy:
Mẹ ta không có yếm đào
Nón mê thay nón quai thao đội đầu
Rối ren tay bí tay bầu
Váy nhuộm bùn, áo nhuộm nâu bốn mùa
Kết quả của công lao khó nhọc của mẹ là “những mùa quả lặn rồi lại mọc” tiếp nối nhau, mang lại cuộc sống no đủ cho gia đình. Những mùa quả “như mặt trời” rộ chín của cam vàng, ớt đỏ, bí ngô già; “khi như mặt trăng” trắng dịu màu hoa, xanh màu ngọc của cà, bầu, mướp. Lời thơ gợi ra một bầu không khí thanh khiết, yên bình của chốn quê hương, giúp mỗi người tạm rời xa thế giới đô thị ồn ào, vội vã để tìm về những kỷ niệm tuổi thơ hạnh phúc, lâng lâng trong dòng sữa ngọt ngào và lời ru ấm áp của mẹ.
Từ vườn cây của mẹ, Nguyễn Khoa Điềm chuyển sang vườn người với những nhận xét so sánh hóm hỉnh mà thâm trầm.
Lũ chúng tôi từ tay mẹ lớn lên
Còn những bí và bầu thì lớn xuống
Chúng mang dáng những giọt mồ hôi mặn
Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi
Từ bàn tay chăm sóc chu đáo và tấm lòng yêu thương, quý mến của mẹ, tất cả đều phát triển tốt đẹp. Những đứa con lớn lên cả về thể chất lẫn tâm hồn; bí, bầu thì lớn xuống dài to ra. Tất cả đều là sự kết tinh của những nhọc nhằn, vất vả của mẹ. Tác giả đã có một liên tưởng thú vị, thể hiện lòng biết ơn trân trọng dành cho mẹ khi hình dung bí, bầu “mang dáng những giọt mồ hôi mặn/Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi”. Ý thơ gợi nhớ đến bài ca dao về nỗi vất vả của mẹ:
Mồ hôi mà rỏ xuống đồng
Lúa mọc trùng trùng sáng cả đồi nương
Mồ hôi mà đổ xuống vườn
Dâu xanh lá tốt vấn vương tơ lòng
Từ chuyện bầu bí, mạch thơ chuyển sang chuyện người con. Nhà thơ, với tư cách là một người con, băn khoăn lo lắng khi “mẹ già như chuối chín cây” mà mình vẫn còn là “thứ quả non xanh”.
Và chúng tôi, một thứ quả trên đời
Bảy mươi tuổi mẹ mong chờ được hái
Tôi hoảng sợ ngày bàn tay mẹ mỏi
Mình vẫn còn một thứ quả non xanh
Trên đời này, ai trồng cây mà không mong thu hái quả ngọt. Những đứa con là thứ quả vô giá mà người mẹ chăm chút mòn mỏi qua bao năm tháng mới hy vọng đến độ chín – chín chắn – vững vàng, thành đạt. Trong góc nhìn quan tâm, bao dung của người mẹ, những đứa con dù tuổi đã lớn nhưng biết đâu vẫn còn nông nổi, dại khờ. Chỉ một lầm lạc, sai trái là có thể gây hậu quả khôn lường, nên mẹ luôn dõi theo con từng bước.
Điều quan trọng là những đứa con cần hiểu niềm hạnh phúc lớn lao của cha mẹ là được chứng kiến sự thành đạt của các con. Trách nhiệm của những người con là phải tu dưỡng, học tập, rèn luyện để trở thành người có đạo đức, có văn hóa, có nghề nghiệp vững chắc, để mẹ yên lòng khi bàn tay đã mỏi. Đó là sự báo hiếu ý nghĩa nhất.
Nhà thơ đã sử dụng phép nói giảm, nói tránh như “ngày bàn tay mẹ mỏi” mà “mình vẫn còn một thứ quả non xanh” làm cho ý thơ nghe có vẻ nhẹ nhàng, nhưng thực ra nó có sức nặng lay thức tất cả chúng ta. Những người con hãy sống sao cho mẹ yên lòng thanh thản, đừng tự biến mình thành thứ quả sâu, quả độc làm đau lòng mẹ, để rồi hối hận muộn màng.
Vần thơ “Mẹ và quả” ngân lên như lời tỉ tê tâm sự giản dị, chân thành của Nguyễn Khoa Điềm về người mẹ yêu kính. Dư âm của nó tạo ra những con sóng lan tỏa trong trái tim và ý thức của bạn đọc, nhắc nhở mỗi người cần phải sống sao cho đúng nghĩa một người con ân tình hiếu thảo.
Qua bài thơ “Mẹ và quả”, Nguyễn Khoa Điềm muốn bày tỏ tình cảm yêu thương và biết ơn công lao sinh thành và nuôi dưỡng của mình đến người mẹ kính yêu, đồng thời lan tỏa thông điệp yêu thương, nhắn nhủ đến bạn đọc hãy trân trọng và yêu thương những bậc sinh thành khi còn có thể.
